Epopeja – definicja, synonimy, przykłady

Co to jest epopeja, jaka jest definicja tego słowa? Co wspólnego z epopeją mają epos i poemat heroiczny? Czy Iliada i Odyseja są jedynymi epopejami starożytnej literatury? O tym wszystkim opowiemy w naszym artykule.

Czy epopeja to tylko Iliada i Odyseja?

Niektórym epopeja kojarzy się z gatunkiem literackim, głównie z Iliadą i Odyseją Homera oraz z Panem Tadeuszem Adama Mickiewicza. Czy na pewno jest to jedyny kontekst, w którym możemy użyć tego słowa i czy historia literatury poza wspomnianymi utworami zna inne przykłady epopei? Za chwilę się przekonacie.

Epopeja – co to jest? Definicja słowa

Możemy doszukać się aż trzech znaczeń tego słowa, jego definicje są następujące:

1 lit. Jeden z głównych gatunków epiki wykształcony w starożytności. Rozbudowany utwór literacki, przeważnie wierszowany, przedstawiający losy legendarnych lub historycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności narodowej.

2 lit. Powieść lub cykl powieści o tematyce historycznej, przedstawiający życie danej społeczności na tle przełomowych wydarzeń historycznych.

3 hist. Szereg ważnych wydarzeń tworzących pewną całość o istotnym znaczeniu historycznym lub społecznym.

Epopeja – synonimy i wyrazy bliskoznaczne

Pomocne w zapamiętaniu tego, co to jest epopeja, będą na pewno synonimy i wyrazy bliskoznaczne.

Wyrazy pokrewne

Epopeja – rozwój gatunku literackiego

Dla tradycji europejskiej istotne znaczenie mają epopeje starożytnej Grecji: Iliada i Odyseja, których autorstwo przypisywane jest Homerowi. Do najstarszych eposów świata należą jednak m.in. powstała w Babilonii epopeja Gilgamesz (3 tysiąclecie p.n.e.), chińska epopeja Szy-cing (księga pieśni zebranych przez Konfucjusza, VI-V w. p.n.e.), indyjskie utwory Mahabharata (IV w. p.n.e. – IV w. n.e.) i Ramajana (II w. p.n.e. – II w. n.e.). Nie są to oczywiście jedyne przykłady tego gatunku.

W literaturze rzymskiej autorami epopei byli m.in. Gnejusz Newiusz – Belli Punici carmen (III w. p.n.e.), Kwintus Enniusz – Annales (II w. p.n.e.), a do tego grona zaliczany jest również Wergiliusz jako autor narodowego eposu rzymskiego – Eneidy. W XVIII w. dawne miejsce epopei wśród gatunków epickich zajęła powieść. Na gruncie literatury polskiej jedynym wybitnym dziełem, które zachowało istotne cechy tego gatunku, jest Pan Tadeusz Adama Mickiewicza.

Iliada i Odyseja – czas powstania

Określenie powstania obu utworów jest problematyczne i rodzi wiele polemik wśród badaczy literatury. Większość uczonych uważa, że oba utwory powstały w VIII wieku p.n.e., ewentualnie w VII wieku p.n.e., jednak niektórzy literaturoznawcy wyznaczają czas powstania Iliady na IX wiek p.n.e. Mimo licznych sporów zgodnie ustalono, że Iliada jest starsza niż Odyseja.

Spór o Homera i jego autorstwo Iliady i Odysei

Homer, któremu tradycja przypisuje autorstwo Iliady i Odysei, według legend miał być synem boga rzeki Meles i nimfy Kreteis. W kulturze europejskiej jest najstarszym znanym z imienia poetą, jednak do naszych czasów nie zachowały się żadne wiarygodne informacje na jego temat. Pierwsze wątpliwości co do autorstwa Homera wspomnianych utworów zrodziły się już w III w. p.n.e., gdy wśród krytyków aleksandryjskich zwyciężyło przekonanie, iż eposy te miały dwóch różnych autorów.

Od XVIII wieku podawano w wątpliwość nawet samo istnienie poety. Friedrich August Wolf udowadniał, że Iliada i Odyseja są dziełami wielu autorów. Robert Graves wysunął hipotezę, że Iliada jest dziełem napisanym przez mężczyznę, Odyseja zaś – utworem kobiety. Po ponad stuletniej polemice zwyciężyła teoria unitarystyczna, zakładająca, że Homer to postać historyczna i autor obu eposów, których genezy należy upatrywać w ludowych legendach i pieśniach aojdów, deklamowanych przez rapsodów wiele wieków wcześniej.

Wkład Homera w rozwój epopei. Cechy gatunkowe

Uznaje się, że Homer określił obowiązujący kanon tworzenia eposu i zgodnie z przyjętymi regułami gatunku jednym z ważnych elementów formy jest inwokacja (uroczysty zwrot, najczęściej do jakiegoś bóstwa). Po niej następuje opis przyczyn głównego konfliktu np. gniew Achillesa w Iliadzie.

Istotny jest również paralelizm świata bogów i bohaterów. Styl utworu – z jednej strony patetyczny, dostosowany do heroicznych czynów bohaterów – zawierał malownicze, i dynamiczne opisy przebiegu działań wojennych, z drugiej zaś – realistyczny, obfitował w drobiazgowe opisy ważnych przedmiotów i sytuacji, które pełniły często funkcję retardacyjną. Szczególną rolę w epopei odgrywał wszechwiedzący i obiektywny narrator, który z dystansem przedstawiał opisywane wydarzenia. Dla stylu narracji znamienne były rozbudowane porównania (tzw. porównania homeryckie); miarą wierszową utworu był zaś heksametr.

Przykłady użycia słowa epopeja w literaturze

Znaczenie pierwsze

Szczególne znaczenie mają jednak teksty mitologiczne, wśród których znajduje się sławna epopeja o Gilgameszu, między innymi zawierająca opis potopu. Do tego opisu nawiązała później biblijna o Noem i potopie.

Witold Tyloch, Dzieje ksiąg Starego Testamentu: szkice z krytyki biblijnej

Znaczenie drugie

Warto też przypomnieć sobie, jak trafnie i bezzasadnie zarazem, a w kilkunastu zdaniach zaledwie, carski cenzor, nijaki W.M. Iwanowskij, ocenił w 1905 roku "Wesele" Wyspiańskiego. Jest to majstersztyk przenikliwości i pomyłki. Zadawałem sobie tedy pytanie, czy i radziecka cenzura tak samo trafnie i bezzasadnie oceniła powieść Pasternaka? Czyżby mieli coś przeciw temu, że ta epopeja jest bardziej rosyjska niż radziecka, bardziej inteligencka niż proletariacka?

Jerzy Adamski, Świat jako niespełnienie albo Samobójstwo Don Juana

Znaczenie trzecie

Kto wie, czy zabicie Abla nie zostało przybrane w jakąś legendę, która uwiodła następnego Kaina. Mit, legenda poświęcenia, epopeja śmierci nęci każde nowe pokolenie.

Andrzej Bobkowski, Szkice piórkiem (Francja 1940-1944)

Przykłady użycia słowa epopeja w prasie

Znaczenie trzecie

Przesłanie filmu jest proste: oto szlachetny osadnik z nawróconym synkiem (przy wydatnym współudziale Waszyngtona i jego kolegów) przeganiają europejskich kolonizatorów z Ameryki, czyli dla chcącego – nic trudnego. Patriota to kolejna wielka i bardzo pouczająca epopeja wojenna: wyklęty powstaje lud ziemi i powstaje farmer, którego dręczy głód.

Patriota, „CKM”, 2000

Więzienna epopeja Michaiła Chodorkowskiego rozpocznie się od transportu do łagru. O miejscu jego zesłania zadecyduje specjalna komisja.

Andrzej Łomanowski, Miejsce dla Miszy, „Ozon”, 2005

Epopeja – odmiana słowa

?