fbpx
Internetowa poradnia językowa Polszczyzna.pl. 10+ redaktorów, 20 000+ haseł, 1 000 000+ czytelników każdego miesiąca.
Polszczyzna Logo
sprawdź...

Części zdania – przykłady i pytania, na jakie odpowiadają. Orzeczenie, podmiot, przydawka i pozostałe

Ten tekst przypomni, o co właściwie chodzi w relacjach między składowymi wypowiedzenia a czasownikiem budującymi gramatycznie pełnoprawne zdanie. Części zdania – większość z nas pamięta o podmiocie i orzeczeniu, ale czy znamy ich rodzaje? Co z pozostałymi?

Części zdania – przykłady, na jakie pytania odpowiadają. Orzeczenie, podmiot, przydawka i pozostałe czesci zdania - Polszczyzna.pl

Części zdania – wstęp

Językoznawcy nazywają rozkład zdania rozbiorem logicznym. To właśnie relacje logiczne uzasadniają jego gramatyczny podział. Pomagają nam w tym pytania, na które odpowiadają części mowy pełniące w zdaniu określone funkcje. Zapytamy np. kto?, jak?, co?, kiedy?. Przyjrzyjmy się, jaki układ mogą mieć odpowiedzi i jak nazwiemy części zdania.

Części zdania: orzeczenie

Czasownik stoi tu na pierwszym miejscu, bo jak wiemy, bez niego formalnie nie możemy nazwać wypowiedzi zdaniem. Orzeczenie wyraża czynność i może być czasownikowe: (ja) szyję, (on) idzie lub złożone, tj: imienne, fazowe i modalne. Zatrzymajmy się na chwilę przy orzeczeniu imiennym, które składa się z łącznika (elementu czasownikowego) oraz orzecznika (tutaj może występować np. przymiotnik, przysłówek, ale też rzeczownik, zaimek, liczebnik). Przykładem orzeczenia imiennego jest: (To) staje się męczące. Najczęściej dotyczy to czasowników: być, stać się, zostać. Przykładem orzeczenia fazowego jest czas przyszły złożony w zdaniach: Będę śpiewał, zacznę pracować. Orzeczenie modalne tworzy się z czasownikiem modalnym (np. chcę wyjść), czasownikiem nieosobowym (np. należy to zrobić), innym leksemem (podobnie: trzeba to zrobić).

Podmiot

W naszej hierarchii części zdania zaraz za orzeczeniem stoi podmiot. To pomiędzy nimi zachodzi pierwszy związek zgody (związek główny), czyli gramatyczna zgodność w wypowiedzeniu. Możliwe typy podmiotów są bardziej oczywiste. Podmiot może być: gramatyczny, logiczny, domyślny, szeregowy. Najłatwiejszy w identyfikacji jest podmiot gramatyczny, który jest wyrażony rzeczownikiem albo zaimkiem w mianowniku, np. w zdaniach: Masło jest w lodówce / To jest w lodówce. Podmiotem logicznym nazywamy rzeczownik lub inną odmienną część mowy występującą w dopełniaczu.

Podmiot ten pojawi się, gdy wyrażamy m.in. brak, nadmiar, zaprzeczenie, np. Nie ma tego. Podmiot domyślny to taki, którego nie możemy wskazać wprost, np. Wyjechał na wakacje (on). O podmiocie szeregowym mówimy, kiedy w zdaniu występuje kilka członów połączonych spójnikiem i wszystkie oznaczają wykonawcę czynności: Jabłka, gruszki i śliwki są najlepszym dodatkiem do deseru. W podobnej sytuacji wyróżnimy jeszcze dwa typy podmiotu: z podmiotem towarzyszącym (Mama z córką…) i zbiorowy (nasza klasa).

Zdanie bezpodmiotowe

Istnieją zdania, w których podmiot nie jest bezpośrednio wyrażony. I nie mamy tu na myśli zdania z podmiotem domyślnym, o którym wspominaliśmy powyżej. Oto przykłady takich zdań:

  • Lało.
  • Od rana grzmi i błyska.
  • Boli mnie w nerkach.
  • Zgubiono portfel.
  • Skarb ukryto pod ziemią.
  • Zanosi się na klęskę.
  • Trzeba posprzątać.

W powyższych zdaniach nie jesteśmy w stanie określić sprawcy ani wykonawcy czynności. Takie właśnie zdania nazywamy bezpodmiotowymi.

Części zdania: przydawka

Ta część zdania należy do „drużyny” rzeczownika i to jego właśnie określa. Przydawki podzielimy ze względu na przynależność do części mowy i połączenia, jakie tworzą. Przydawka może być:

  • przymiotna: słodki deser,
  • rzeczowna: komedia „Fuks,
  • dopełniaczowa: dzieło Mickiewicza,
  • dopełnieniowa: rzut oszczepem (bo rzucają oszczepem),
  • okolicznikowa: podróż do lasu (bo jadą do lasu).

Dopełnienie

Najczęściej jest określeniem orzeczenia. Możemy przyjąć, że odpowiada na pytania wszystkich przypadków oprócz mianownika i wołacza. Wyróżniamy dopełnienie bliższe i dalsze. To pierwsze to takie, które po przekształceniu na stronę bierną stanie się podmiotem: Kasia maluje (kogo?, co?) obrazObraz jest malowany przez Kasię. Dopełnienie dalsze nie ulegnie takiemu przekształceniu: Kasia zajmuje się (czym?) pracą.

Okolicznik

Okolicznik – jak łatwo skojarzyć z okolicznościami – określa czynność, czyli orzeczenie, czasem też przymiotnik. Ze względu na pytania, na jakie odpowiadają, okoliczniki dzielimy na:

  • okolicznik czasu (kiedy?, od kiedy? do kiedy?) – Spotkamy się jutro.
  • okolicznik miejsca (gdzie?, skąd?, dokąd?, którędy?) – Spotkanie odbędzie się w parku.
  • okolicznik sposobu (jak?, w jaki sposób?) – Przygotujmy się starannie.
  • okolicznik celu (po co?, w jakim celu?) Zrobimy to dla nagrody.
  • okolicznik przyczyny (dlaczego?, z jakiej przyczyny?) – Pracujemy nad tym dla satysfakcji.
  • okolicznik warunku (pod jakim warunkiem?) – Dostanę awans, jeśli skończę projekt.
  • okolicznik przyzwolenia (mimo czego?, mimo co?) – Wygrałem mimo trudności.
  • okolicznik stopnia i miary (jak bardzo?) – Impreza bardzo się podobała.

Przypomnijmy relacje części zdania: przydawka odnosi się do podmiotu. Okolicznik i dopełnienie pełnią funkcję podrzędną wobec orzeczenia. Przyglądając się logice zdania i przytaczając charakterystykę kolejnych części wypowiedzenia, jesteśmy w stanie przeanalizować strukturę każdego wypowiedzenia.

Wciąż jesteście głodni wiedzy o zdaniu? Przeczytajcie tekst o interpunkcji: Przecinek – gdzie go stawiamy?

Napisane przez

Absolwentka kulturoznawstwa i copywriterka z zamiłowaniem do nauki o języku. Zamieniła pracę dokumentalistki na etat w agencji reklamowej. Po godzinach czyta książki psychologiczne, testuje zdrowe przepisy i szydełkuje.