Gatunki literackie – sposób na porządek w literaturze czy bezużyteczna teoria?

Gatunek literacki to pojęcie, które niewątpliwie obiło się o uszy każdego amatora literatury. Zwykle jednak tego typu terminy rozumiemy intuicyjnie, bo zasłyszana w podstawówce teoria dawno wyparowała już z głowy.
Jak więc odnaleźć się w tym definicyjnym bałaganie, kiedy wspomnienia z ławy szkolnej znacząco już przyblakły? Co to są gatunki literackie i czemu służą? Czy w ogóle warto zawracać sobie nimi głowę, jeśli wystarcza nam spontaniczna przyjemność z lektury?

Gramatyka literatury

Gatunek literacki to zbiór reguł, które określają budowę utworu literackiego. Są to więc pewne zasady i wytyczne, które decydują o jego kompozycji, stylu i temacie. O ile gramatyka wyznacza nam zasady tworzenia wypowiedzi i określa, jak mówić, tak gatunek literacki wskazuje, jak pisać i czytać (oczywiście w granicach literatury).

Analogia ta jest zresztą o tyle trafna, o ile właściwie zrozumiemy porównywane relacje – tak jak gramatyka nie jest zbiorem konkretnych wypowiedzi, tak nie wystarczy zebrać w jeden worek cech poszczególnych utworów, żeby stworzyć gatunek literacki.

Bo w obu przypadkach chodzi (tylko i aż!) o pewne reguły.

Model budowy utworu literackiego

Każdy utwór literacki realizuje założenia gatunku w sposób całkowicie indywidualny, za punkt odniesienia ma jedynie pewne wyznaczone przez niego ramy.
Nie istnieją więc utwory, które miałaby wszystkie właściwości gatunku, ale też konkretny utwór nie musi spełniać wszystkich warunków, żeby być zaliczonym do danego gatunku. Gatunek literacki to bowiem tylko pewien typ, którego reguły zwykle nie są „oficjalnie” sformułowane. Dlatego wieczorna lektura powieści wcale nie musi rozpoczynać się od zgłębienia tajników wiedzy teoretycznej z tego zakresu – choć często kluczowe jest rozpoznanie danego gatunku, bo ten wyznacza reguły gry pomiędzy czytelnikiem a autorem.

Reguły czytelniczej gry

Dlaczego kiedy sięgamy po pozycję należącą do danego gatunku, wiemy mniej więcej, czego się po niej spodziewać? Bo to właśnie gatunek literacki wyznacza nasz horyzont oczekiwań jako czytelników. Tym samym nie służy jedynie autorowi, bo to odbiorca jest w tej relacji kluczowy!
Ale odbiorca świadomy!

Gatunki literackie a rzeczywistość

Wiek XIX, czyli wiek racjonalizmu, stworzył powieść realistyczną, w której świat przedstawiony miał być odpowiednikiem rzeczywistości zewnętrznej. Ten typ powieści miał walor obiektywności, bo miał być narzędziem poznania rzeczywistości – mówić o świecie takim, jakim jest. Dość wymienić tu Balzaka, Prusa, Dickensa. Wraz z zakwestionowaniem możliwości obiektywnego poznania do głosu zostaje dopuszczany bohater – punktem przełomowym była Pani Bovary Flauberta, w której wydarzenia przedstawia się z punktu widzenia bohaterki.

I już ten niewielki wycinek przemian, jakie na przestrzeni wieków przeszła powieść, wystarczy nam, żeby wyciągnąć ważne dla tematu wnioski.

Gatunki literackie powstają jako odpowiedź na przemiany zachodzące w świecie zewnętrznym – co staje się oczywiste, kiedy uświadomimy sobie, że literatura zawsze pozostaje w ścisłym związku z rzeczywistością.

Dlatego gatunki mają swoje życie – pojawiają się, giną albo ulegają przekształceniom, a poszczególne epoki tworzą swoje ich zestawy, które zaspokajają bieżące potrzeby wynikające z określonej sytuacji kulturalno-społecznej. Gatunek wchodzi zawsze w obręb konwencji literackiej i podlega historycznym przemianom. Kresem jego żywota jest natomiast wyczerpanie się danej formuły. Na przykład powieść produkcyjna realizująca założenia poetyki realizmu socjalistycznego, której siła oddziaływania skończyła się wraz z odwilżą w 1956 roku.

Gatunek a rodzaj literacki

Kategorią nadrzędną wobec gatunków są rodzaje literackie, w obrębie których wyróżniamy gatunki. Głównym wyznacznikiem przynależności do jednego z rodzajów jest stosunek podmiotu literackiego do świata przedstawionego, sposób jego przejawiania się i organizacja językowa. Te kryteria pozwalają na wyróżnienie liryki, epiki i dramatu.

Kubek Liryka, Epika… do kupienia TUTAJ >>

Ważne: gatunki literackie mają charakter historyczny, co oznacza że zmieniają się w czasie. Dlatego karkołomnym zadaniem byłaby próba ich pełnej klasyfikacji czy zestawienia. Natomiast rodzaje są uniwersalne i zawsze te same, a historycznie różnicują się dopiero na poziomie gatunków.

Klasyczny podział

Zwykle poszczególnym rodzajom literackim przyporządkowuje się gatunki, takie jak:

Warto przy tym wspomnieć, że występują również (i to wcale nierzadko!) gatunki literackie, które mieszają cechy rodzajowe, więc siłą rzeczy trudno określić ich przynależność. Sztandarowym tego przykładem jest dramat romantyczny.

Kubek Dramat do kupienia TUTAJ >>

Odmiany gatunkowe

Nie zawsze jednak wystarcza powiedzieć, że czyta się powieść, bo literatura bardzo często domaga się dużo bardziej szczegółowych określeń. Jeśli zestawimy ze sobą Władcę pierścieni Tolkiena, Misery Kinga i W poszukiwaniu straconego czasu Prousta, to wszystkie bez mrugnięcia okiem nazwiemy powieściami, ale jednak coś je ewidentnie różni. I to wcale niemało!

Pierwsza to przecież powieść fantastyczna, druga – thriller, trzecia zaś jest powieścią psychologiczną. Przy czym popularne dzieło Tolkiena możemy nazwać również powieścią fantasy. Mało tego, bo zalicza się je do high fantasy.

Skomplikowane?
Mowa tu o odmianach gatunkowych, czyli zróżnicowaniu w obrębie gatunku.

Teoria a proces lektury

Jeśli nasz dobry znajomy jest fanem kryminałów i akurat obchodzi urodziny, to od razu wiemy, do której półki w księgarni skierować swoje kroki. A dobór lektury ułatwia nam przynależność gatunkowa ulubionych książek przyjaciela.Ale nie tylko!
Gatunki literackie mogą sprzyjać rozmowie o literaturze – przypisując dany utwór do gatunku, otrzymujemy pewne ramy interpretacji i porozumienia.

To również metoda na porządkowanie i klasyfikację – jeśli jest zbrodnia i śledztwo, to najpewniej mamy do czynienia z kryminałem. Ale przecież nie zawsze w klasycznym wydaniu, bo na przykład Prowadź swój pług przez kości umarłych Olgi Tokarczuk swoim kształtem gatunkowym niewątpliwie wskazuje na thriller i kryminał, ale to pastisz, który należy traktować z przymrużeniem oka. Dlatego tylko świadomi gatunków jesteśmy w stanie dostrzec, kiedy autor gra z konwencją – a to przecież nieraz klucz do interpretacji!

Gatunek literacki gra nierzadko również rolę wyznacznika jakości. Kiedy ambitny pisarz ogłasza zamiar napisania kryminału, notuje zwykle zdegustowane spojrzenia. Podobnie współczesne romanse etykietuje się jako literaturę lekką, żeby nie powiedzieć gorszą... Zdarza się, że przynależność gatunkowa niesie ze sobą mocne konsekwencje w postaci oceny, co zresztą nakłada się na nieformalną granicę między literaturą ambitną (artystyczną/poważną/wielką) a popularną z przeznaczeniem dla szerokiego grona odbiorców.

Gatunki literackie dzisiaj

Na koniec przyjrzyjmy się kilku przykładom z półki współczesnej księgarni.

Nadzwyczaj płodny dzisiaj gatunek to z pewnością wspomniana już fantastyka.
W jej obrębie możemy z kolei wyróżnić:

Na koniec przyjrzyjmy się kilku przykładom z półki współczesnej księgarni.

Nadzwyczaj płodny dzisiaj gatunek to z pewnością wspomniana już fantastyka.
W jej obrębie możemy z kolei wyróżnić:

Fantasy rozpada się na low fantasy (tu wciąż mamy do czynienia z realiami rzeczywistego świata), dark fantasy (łączy fantasy z elementami horroru), heroic fantasy (wszystko kręci się wokół herosów) i wreszcie high fantasy (akcja dzieje się w świecie równoległym).
Mamy jeszcze fantastykę naukową, space operę i... wiele innych.

Z zupełnie innej strony mówi się też ostatnio dużo o literaturze New Adult – to zresztą doskonały przykład, kiedy rynek książki dał odpowiedź na potrzeby czytelników, zapełniając lukę pomiędzy literaturą „dorosłą” a typowo młodzieżową. Pozostaje kwestią dyskusyjną, czy NA w ogóle tworzy nowy gatunek, czy jest to jedynie pewien nurt literatury skierowanej do docelowej grupy wiekowej łączący wiele gatunków.

Poczytne dziś thrillery również nie ominęła gatunkowa specjalizacja. Powieści Robina Cooka czy Tess Gerritsen to nie tylko powieści sensacyjne, ale również thrillery medyczne, w których wątki kryminalne łączą się z zagadnieniami medycznymi mającymi zasadniczy wpływ na fabułę.
Ale są też thrillery prawnicze, psychologiczne, polityczne, a nawet technothrillery.
Podobno ostatnio powstał nowy gatunek, zwany love thriller...

Nie sposób zgromadzić w tym miejscu wszystkich gatunków i ich odmian. Bo literatura to ogromne bogactwo, a najcenniejszą jej cechą jest niepowtarzalność. Niemniej kategoria gatunku, choć dyskusyjna, w wielu przypadkach może okazać się przydatna i użyteczna. Gatunki literackie wyznaczają bowiem ramy interpretacji i porządkują teksty, choć niekiedy mogą narzucać tryb lektury i odbioru, a czasem niesprawiedliwie etykietować. Są też ważnym elementem gry z konwencją. W trakcie lektury nie zapominajmy jednak, że to tylko pewne modele i nasze spojrzenie na literaturę nie powinno ograniczać się do tej perspektywy.

A Wy jak rozumiecie gatunki literackie? Czego szukacie w księgarniach i bibliotekach? I czy zawsze jesteście świadomi gatunku czy nurtu, do którego dana pozycja należy?

?