Oksymoron – środek stylistyczny, który warto znać! Definicja i przykłady

Bez wątpienia każdy słyszał kiedyś frazę Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu... Trudno byłoby posądzać narodowego wieszcza o logiczne zaniechanie, ale występującą tu wewnętrzną sprzeczność widzimy przecież na pierwszy rzut oka. Zresztą tego typu łączenie przeciwieństw nie jest jedynie domeną literatury. Poznajcie oksymoron.

Oksymoron to zestawienie pojęć o wzajemnie wykluczających się znaczeniach. Ale nie każde połączenie wyrazów przeciwstawnych jest od razu oksymoronem. Jakie zatem warunki spełnić musi związek słów, żeby mógł otrzymać to zaszczytne miano?

Co to jest oksymoron? Definicja i przykłady

Oksymoron to celowe i świadome połączenie słów o przeciwstawnych znaczeniach (np. ciemna jasność, zimny ogień), które zyskują w ten sposób nowy sens.

Jest jednym ze środków stylistycznych – rodzajem epitetu, który zalicza się do grupy metafor. Dlatego to częsty zabieg poetycki – słynie z niego głównie poezja barokowa. O środkach stylistycznych pisaliśmy również tutaj: Środki stylistyczne, które warto znać. Metafora, hiperbola, oksymoron….

Gorący śnieg?

Ze zdroworozsądkowego punktu widzenia tego typu zestawienia przeciwieństw są oczywiście pozbawione logiki. Przecież już na pierwszy rzut oka widać, że pierwotne słownikowe znaczenia połączonych wyrazów wzajemnie się wykluczają – z całą pewnością w naturze nie występuje gorący śnieg, trudno by też wyobrazić sobie głośną ciszę.

Kluczem jest jednak takie metaforyczne przekształcenie znaczeń obu wyrazów, które dając efekt paradoksu, wydobędzie z łączonych słów zaskakujące treści i nowe znaczenia.
Bo czyż zestawienia typu żywy trup albo głośna cisza nie dają szerokiego pola do nowej interpretacji skojarzonych pojęć?

Na czym to polega?

Oksymoron – jak już powiedzieliśmy – łączy w sobie wykluczające się pojęcia. Ale to jeszcze nie wszystko! Bo nie chodzi przecież jedynie o dowolne zestawienie słów znaczeniowo sprzecznych. Przede wszystkim połączone wyrazy muszą być zgodne na poziomie składni – jeden z nich jest więc członem określanym (w przypadku gorącego śniegu to śnieg), drugi zaś określającym (czyli tutaj gorący). Ta zależność jest zresztą kluczowa, by daną relację słów uznać za oksymoron. Warto przy okazji przypomnieć, że nie należy mylić ani utożsamiać oksymoronu z antytezą, która z kolei łączy dwa opozycyjno-znaczeniowe segmenty wypowiedzi – najczęściej zdania (czego przykładem może być sonet J.A. Morsztyna „Do trupa”).

Oksymoron i jego funkcja

Zachodząca tu demonstracyjna sprzeczność logiczna nie jest bynajmniej celem samym w sobie. Nie chodzi tylko o prowokujące zestawienie i efekt estetyczny. Oksymoron to bowiem zabieg językowy, który ma wywołać w odbiorcy określone emocje. Ma działać na jego wyobraźnię, zaskakiwać i szokować, pobudzając do tworzenia nowych obrazów i wykładania nowych sensów. A przy okazji to przecież niezła zabawa słowem.

Oksymoron w codziennej komunikacji

Czasami jednak takie sprzeczne zestawienia zyskują swoje odpowiedniki w rzeczywistości (np. zimne ognie czy ciepłe lody), przez co tracą swoje sprzeczne znaczenie. Niekiedy również tworzy się logicznie zgodne połączenia, ale uznaje się je za sprzeczne w odwołaniu do pokutujących w powszechnej świadomości stereotypów, np. mądra blondynka, ładna feministka, uczciwy polityk.

Wyróżniająca oksymoron prowokująca sprzeczność może znacznie wzbogacić środki ekspresji i dać bazę do bogatej interpretacji złożonej rzeczywistości. Bo przecież nasze językowe obrazy świata wcale nie muszą być jedynie suchym opisem faktów.