Metonimia. Definicja i przykłady
Można mieć dobre pióro albo być świetnym pisarzem. Lubić pędzel Matejki albo dzieła mistrza malarstwa. Czytać Szekspira albo „Makbeta”. Kiedy powiemy, że 1939 zmienił cały świat, to wcale nie trzeba snuć domysłów, żeby wiedzieć, że chodzi o wybuch II wojny światowej. Już na pierwszy rzut oka widać bowiem, że sens jest zbliżony. Za to sposób ujęcia i obrazowania – zupełnie inny. Czym dokładnie jest metonimia? Do czego służy i jak się ją tworzy?
Co to jest metonimia?
Metonimia, zwana inaczej zamiennią, to operacja polegająca na zastąpieniu jednej nazwy inną. Sama nazwa pochodzi od greckiego metonymia, co oznacza przenośnia, a w dosłownym tłumaczeniu to zmiana nazwy.
Związek między nazwami nie może być jednak w żadnym razie dowolny ani nawet wyłącznie skojarzeniowy. Sama zależność powinna być jednak łatwo uchwytna i nie wymagać głębokiego namysłu.
Między podstawianymi nazwami musi istnieć więc jakaś znacząca zależność natury obiektywnej. Innymi słowy, chodzi o użycie takiego wyrazu, który z zastępowanym pojęciem pozostaje w związku logicznym lub czasowo-przestrzennym.
Na przykład:
Czytam Szekspira (gdy zamiast dzieła nazywa się jego autora),
Czytam Szekspira w skórze (gdy chodzi o książkę oprawioną w skórę),
Zupa już czeka na stole (gdy chodzi o talerz czy inne naczynie z zupą),
Lubię pędzel Matejki (gdy zamiast malarza czy też jego dzieła występuje narzędzie, tutaj pędzel).
Metonimia służy przede wszystkim do opisu i interpretacji rzeczywistości. Wyraża również pewien określony stosunek do otaczającego świata. Pozwala ponadto na zwięzłość w wyrażaniu treści, uwypuklając przy tym określone jej sensy.
Metonimia jest jednym ze środków stylistycznych, o których szerzej pisaliśmy już tutaj: Środki stylistyczne, które warto znać. Metafora, hiperbola, oksymoron…
Odmianą metonimii jest synekdocha, w której część zastępuje całość (na przykład kiedy mówimy cztery kółka zamiast samochód).
Metonimia – jak się ją tworzy
Przy tworzeniu metonimii chodzi zwykle o wskazanie jakiegoś konkretnego aspektu danego zjawiska, który kieruje wyborem danej nazwy. Na pierwszy plan wysuwa się zatem określony element znaczenia.
Zamiast więc nazywać jakiś przedmiot czy zjawisko jego „zwykłą” nazwą, wskażemy jego wybraną funkcję czy aspekt nazywanego przedmiotu.
Na przykład ludzi uczonych czy inteligentnych określimy jako mądre głowy, żeby wskazać na ich walory intelektualne, które kojarzą się właśnie z głową. Albo jeśli czytamy, co napisała „Wyborcza”, to mamy na myśli całą gazetę, a nie konkretnego dziennikarza, który jest autorem artykułu.
Metonimia – rodzaje i przykłady
Najczęściej metonimie tworzy się przez:
- nazwanie przyczyny zamiast skutku (Zginął od kuli),
- nazwanie skutku zamiast przyczyny (Kosztowało mnie to dużo potu – zamiast wysiłku),
- nazwanie autora zamiast dzieła (Czytam Szekspira),
- wskazanie części zamiast całości (Cały Gdańsk protestuje zamiast wszyscy mieszkańcy Gdańska),
- nazwanie narzędzia zamiast wytworu (świetne pióro zamiast pisarz),
- wskazanie daty zamiast wydarzenia (1939 zmienił cały świat na zawsze),
- nazwanie własności zamiast właściciela (Dzisiejszej nocy włamano się do Kowalskich),
- wskazanie części ciała zamiast jego funkcji (tęga głowa),
- nazwanie naczynia zamiast zawartości lub odwrotnie (kieliszek, kiedy wiadomo, że chodzi o kieliszek wódki; odwrotną relację obrazuje powyżej przywołany przykład Zupa już czeka na stole),
- nazwanie organu zamiast zmysłu (mieć dobre oko),
- wskazanie pojęcia abstrakcyjnego zamiast konkretnego (Miłość ci wszystko wybaczy).
Metonimia a metafora
Pozornie są podobne, ale jednak wiele je różni. Jeśli chodzi o podobieństwo, to tkwi ono przede wszystkim w tym, że zarówno metafora, jak i metonimia polega na utworzeniu związku między dwoma przedmiotami, w którym jeden termin zostaje zastąpiony przez drugi. Różnica zaś polega głównie na sposobie, w jaki związek ten powstaje i jaki ma charakter.
O metaforze pisaliśmy więcej tutaj:
Metafora – definicja, przykłady użycia, synonimy. Środek stylistyczny, który warto znać!.
Metonimia jako sposób myślenia
O ile tradycyjne ujęcia definiują metonimię jedynie jako zmianę nazwy, o tyle współcześnie uważa się ją również za określony sposób myślenia. Wynika z tego, że metonimia, podobnie jak metafora, nie jest wyłącznie pojęciem językowym, bo stanowi część myślenia potocznego.
Za przykład takiego ujęcia podaje się zwykle relacje twarzy i osoby. Jeśli patrzymy na kogoś, widzimy go głównie poprzez jego twarz, z której odczytujemy podstawowe informacje o tej osobie.
Znajduje to swoje odbicie w języku, kiedy mówimy na przykład Chcę porozmawiać z nim twarzą w twarz. Albo: Do twarzy ci w tej sukience.
