Odmiana nazwisk. Zapytam pana Kozioła, czy zna Janusza Korwin-Mikkego
Odmiana nazwisk w języku polskim nastręcza nam sporo trudności. Wielu Polaków głowi się, czy dane nazwisko w ogóle należy odmieniać i jeśli tak, to jak to zrobić. Przyczynami tych wątpliwości są różnorodne typy morfologiczne, które występują wśród nazwisk, indywidualne tradycje i zwyczaje rodzinne oraz włączenie do systemu deklinacyjnego polszczyzny nazwisk obcych. Dziś spróbujemy poradzić sobie z odmianą nazwisk i wskazać kilka pomocnych zasad. Pana Kozła czy Kozioła? Janusza Korwin-Mikke? Janusza Korwina-Mikke? Janusza Korwin-Mikkego? Uff…
Najczęściej kłopoty z odmianą nazwisk pojawiają się, gdy trzeba wypisać zaproszenia ślubne. Narzeczeni zachodzą w głowę, jak z tego wybrnąć bez szwanku. Niestety zauważa się tendencję, by nie odmieniać nazwisk, zwyczaj ten mają szczególnie księża. Ogólne zasady odmiany nazwisk polskich i obcych są następujące: jeśli dane nazwisko można przyporządkować do jakiegoś wzorca deklinacyjnego, to należy je odmienić. Uwzględnia się przy tym płeć osoby noszącej dane nazwisko, jej narodowość i zakończenie nazwiska.
Odmiana nazwisk żeńskich
Polskie nazwiska żeńskie odmieniają się według deklinacji przymiotnikowej albo według wzorca rzeczownikowego. Niektóre nazwiska pozostają nieodmienne.
- Nazwiska zakończone na -ska, -cka, -dzka oraz -owa odmieniają się jak przymiotniki, np. Kowalska – Kowalskiej (jak niebieska – niebieskiej), Kuncewiczowa – Kuncewiczowej (kolorowa – kolorowej).
- Tak samo odmieniają się nazwiska takie jak Ciepła, Zimna. Dopuszczalne jest pozostawienie ich w formie męskiej i nieodmienianie, np. pani Ciepły, pani Zimny.
- Nazwiska zakończone na -a odmieniają się jak rzeczowniki pospolite o podobnym zakończeniu, np. Pakuła – Pakule (jak piła – pile), Zaręba – Zarębie (torba – torbie).
- Nazwiska panieńskie zakończone na -ówna, -anka odmieniają się jak rzeczowniki, np. Billewiczówna – Billewiczówny, Billewiczównie, Skarżanka – Skarżanki, Skarżance (jak skakanka – skakanki, skakance).
- Pozostałe nazwiska żeńskie, czyli te, które kończą się na inną głoskę niż -a, są nieodmienne, np. Tusk.
- Zasada odmiany dwuczłonowych nazwisk kobiet jest taka sama jak w powyższych podpunktach – zależy od zakończenia poszczególnych członów, np. Kowalska-Kamińska – Kowalskiej-Kamińskiej, ale: Nowak-Kowalska – Nowak-Kowalskiej. W tego typu nazwiskach członem pierwszym jest nazwisko rodowe kobiety, np. Maria Skłodowska-Curie (w dopełniaczu: Marii Skłodowskiej-Curie).
Odmiana nazwisk męskich
- Odmiana nazwisk męskich zakończonych w mianowniku na -a zależy od poprzedzającej głoski. Jeśli jest to głoska twarda (oprócz l, a więc np. d, t, g, k, b, p, r, s itd.), nazwisko odmienia się jak podobnie zbudowany rzeczownik w rodzaju żeńskim, np. Pazura – Pazurze, Pazurą jak kultura – kulturze, kulturą. Gdy poprzedzająca głoska jest miękka (ć, dź, ń, ś, j) lub kiedyś, historycznie była głoską miękką (c, cz, sz itd.), nazwisko – ponownie – odmienia się jak odpowiadający mu budową rzeczownik żeński, np. Opania – Opani, Opanią jak kania – kani, kanią.
- Tak samo odmieniają się nazwiska, w których głoskę -a poprzedza l, np. Trela – Treli, Trelą jak kula – kuli, kulą. W l. mn. nazwiska te przybierają odpowiednie formy rzeczowników męskich osobowych – w mianowniku mają końcówkę -owie (Pazurowie, Opaniowie, Trelowie jak wojewodowie), a w dopełniaczu -ów (Pazurów, Opaniów, Trelów jak wojewodów). Nazwiska obce na -a również odmieniamy w ten sposób, np. Zola – Zoli, Zolą.
- Nazwiska męskie zakończone na -o, w których poprzedzająca głoska jest twarda, odmieniają się tak samo, jak te kończące się na -a i również poprzedzone twardą głoską, a więc Moniuszko – Moniuszce, Moniuszką jak Belka – Belce, Belką. Z kolei jeśli przed -o jest głoska miękka, nazwisko odmienia się jak podobnie zakończone rzeczowniki męskie, np. Puzio – Puziowi, Puziem jak wujcio – wujciowi, wujciem. Niesłowiańskie nazwiska zakończone na -o odmieniają się jak rzeczowniki rodzaju męskiego, np. Canaletto – Canaletta, Caneletcie. Wyjątkiem jest miejscownik – zależy od tego, czy -o poprzedza głoska twarda (Tasso – Tassie), czy miękka lub l (Otello – Otellu).
- Nazwiska męskie zakończone na -e, np. Lange, Linde, odmieniają się w l. poj. jak przymiotniki (Langego, Langemu jak niebieskiego, niebieskiemu), lecz w narzędniku i miejscowniku mają końcówkę -em: Langem, Lindem. W liczbie mnogiej nazwiska takie odmieniają się według wzoru odmiany męskich rzeczowników osobowych, np. Langowie, Lindowie, Langów, Lindów, Langom, Lindom.
- Nazwiska zakończone na spółgłoskę odmieniają się jak polskie imiona i rzeczowniki pospolite żywotne zakończone na te spółgłoski, np. Tuwim – Tuwima jak imię Maksym – Maksyma.
- Nazwiska kilkusulabowe, które są identyczne jak rzeczowniki pospolite, odmieniają się tak samo jak te rzeczowniki, np. Gołąb – Gołębia, Kozioł – Kozła. Można je również odmieniać z pominięciem oboczności występujących wewnątrz nazwiska: Gołąba, Kozioła. Uwaga! W nazwiskach mających więcej niż jedną sylabę zachowujemy tzw. ruchome e, np. Wróbel – Wróbla.
- Nazwiska przymiotnikowe, np. Borowy, Kowalski, odmieniają się jak przymiotniki (Borowego, Borowemu, Kowalskiego, Kowalskiemu).
- W rodzimych męskich nazwiskach dwuczłonowych obydwa człony są odmienne, np. Duda-Gracz – Dudy-Gracza. Uwaga! Jeśli pierwszy człon nazwiska jest dawnym herbem lub przydomkiem, pozostaje nieodmienny, np. Pobóg-Malinowski – Pobóg-Malinowskiego, Korwin-Mikke, Korwin-Mikkego. W obcych nazwiskach dwuczłonowych również odmieniamy oba człony: Mendelssohn-Bartholdy, Mendelssohna-Bartholdy’ego.
- Nazwiska obce kończące się w wymowie na -i (w piśmie -i, -ie), -y, -e (w piśmie -e, -é, -eé, -ai, -eu), po których mogą wystąpić niewymawiane –s lub –x, odmieniają się jak przymiotniki, np. Verdi – Verdiego, Vigny – Vigny’ego.
- W nazwiskach obcych elementy takie jak Saint, de, von, Ibn, Mac, Mc nie odmieniają się.
Kto złapał się za głowę, czytając ten tekst, zareagował prawidłowo. ☺ Gdy odmieniacie nazwiska, korzystajcie z poradni językowych albo podpytajcie dyskretnie samych zainteresowanych, jak ich nazwisko brzmi w poszczególnych formach.
Odmiana których nazwisk sprawia Wam kłopot? Postaramy się rozszerzyć naszą listę o kolejne przykłady.
