Zdania pojedyncze
Wydawałoby się, że to tylko prosta konstrukcja gramatyczna. Wbrew pozorom jednak w obrębie zdania pojedynczego zachodzi wiele relacji i zależności. Poznanie reguł rządzących jego budową daje natomiast elementarną wiedzę na temat języka i zasad tworzenia wypowiedzi. Przypomnij sobie, czym są zdania pojedyncze, jakie mogą pełnić funkcje, jak odróżniać je od zdań złożonych i w jakie relacje wchodzą ich części składowe.
Co to jest zdanie?
Zdanie to pewna zamknięta (intonacyjnie lub graficznie) całość, której centrum stanowi orzeczenie wyrażone osobową formą czasownika.
Innymi słowy, jest to grupa wyrazów powiązanych gramatycznie, które mają przynajmniej jedno orzeczenie – składniowe kryterium odróżniania zdań od innych rodzajów wypowiedzeń.
Bo nie każde wypowiedzenie jest zdaniem. Przykładowo równoważniki zdań pełnią taką samą funkcję jak zdania, ale nie zawierają osobowej formy czasownika.
Podział zdań
Ze względu na budowę zdania dzielimy na:
- zdania pojedyncze,
- zdania złożone.
Kryterium powyższego podziału jest zaś liczba występujących orzeczeń – jeśli orzeczenie jest jedno, to mamy do czynienia ze zdaniem pojedynczym,
np.:
Jaś czyta książkę.
Robert jest elektrykiem.
Dziecko śpi.
Budowa została ukończona.
Jeśli w zdaniu występują dwa orzeczenia lub więcej, wówczas nazywamy je zdaniem złożonym, o którym pisaliśmy już tutaj:
Zdania złożone, czyli… złożona sprawa!
Zdania możemy podzielić również ze względu na funkcję wypowiedzi i postawę jej nadawcy:
- zdania oznajmujące (przekazują informacje);
- zdania pytające (domagają się odpowiedzi od odbiorcy komunikatu);
- zdania rozkazujące (wpływają na odbiorcę).
Zdanie pojedyncze
Podstawowy zestaw zdania pojedynczego to podmiot i orzeczenie, które są składniowo równorzędne i tworzą w zdaniu związek główny.
To kluczowe kategorie, które mają związek ze schematem poznawczym człowieka – zwykle przecież mówimy o czymś lub o kimś (podmiot), a owo mówienie sprowadza się do stwierdzenia czegoś o podmiocie – i tu na scenę wchodzi orzeczenie.
Zdania pojedyncze i ich rodzaje
Nie wszystkie zdania pojedyncze ograniczają się jedynie do podmiotu i orzeczenia. Często w ich obrębie występują również inne części zdania, które dodają więcej informacji i dookreślają zawarte treści.
Przypomnijmy krótko ich zestaw:
- podmiot,
- orzeczenie,
- dopełnienie,
- okolicznik,
- przydawka.
Dokładnie omawialiśmy je zaś w tym miejscu:
Części zdania – orzeczenie, podmiot, przydawka i pozostałe.
Stąd też podział zdań pojedynczych na:
- zdanie nierozwinięte,
czyli te, które składają się tylko z orzeczenia i podmiotu
(np. Pies szczeka);
- zdania rozwinięte,
czyli te, które oprócz podmiotu i orzeczenia zawierają inne części zdania (np. Mój pies szczeka bardzo głośno).
Części zdania skupione wokół podmiotu to tzw. grupa podmiotu, orzeczenie natomiast określa grupa orzeczenia.
Zdanie pojedyncze – relacje wyrazowe
Pomiędzy częściami zdania zachodzą ponadto rozmaite relacje. Jedną z nich jest stosunek współrzędny – wówczas wyrazy nie określają się nawzajem
np.:
Podgrzybki i borowiki są grzybami jadalnymi.
Przyjdę do ciebie jutro lub pojutrze.
Pijesz kawę czy herbatę?
Ale między składnikami zdania zachodzą również stosunki nadrzędno-podrzędne. Dzieje się tak, kiedy jeden ze składników jest nadrzędny (określany), a drugi – podrzędny (określający).
Dlatego możemy mówić o następujących związkach składniowych:
- związek zgody – wyraz określający jest dostosowany do formy wyrazu określanego. Oznacza to, że wyraz podrzędny, łącząc się z wyrazem nadrzędnym, uzgadnia z nim formy fleksyjne, np.:
dziecko/chłopiec/dziewczynka – wyraz określany,
biegło/biegł/biegła – wyraz określający,
spokojne/spokojny/spokojna – wyraz określający,
dziecko/chłopiec/dziewczynka – wyraz określany.
- związek rządu – wyraz określający występuje zawsze w takiej samej postaci bez względu na formę wyrazu określanego. Innymi słowy, wyraz nadrzędny „rządzi” formą wyrazu podrzędnego, np.:
czytać książkę,
czytałam książkę,
czytając książkę,
czytaliśmy książkę
itd.
Jak widać, niezależnie od formy wyrazu nadrzędnego (czyli w tym przypadku czasownika czytać) wyraz podrzędny zawsze przybierze taką samą formę (tutaj to będzie biernik rzeczownika książka).
- związek przynależności – wyraz określający jest wyrazem nieodmiennym, więc nie może uzgodnić z wyrazem nadrzędnym określonej formy, bo jej po prostu nie ma, np.:
wróciliśmy (wyraz określany) późno (wyraz określający),
niezwykle (wyraz określający) utalentowany (wyraz określany).
Zdania pojedyncze – ich główna funkcja
Z punktu widzenia gramatyki zdanie to konstrukcja zbudowana według reguł języka. Ale zdania, wypowiadane w rozmaitych sytuacjach komunikacyjnych, są przecież nie tylko gramatycznym konstruktem, lecz także pewnym użyciem języka i konkretną wypowiedzią oraz odniesieniem do rzeczywistości pozajęzykowej.
Zdania pojedyncze są zwykle łatwe w odbiorze, przystępne i komunikatywne. Świetnie nadają się do wyrażania suchych faktów, komend, naukowych praw, kwestii formalnych czy dosadnej puenty. Ale ich nagromadzenie może dać efekt ciężkości wypowiedzi i braku jej płynności.
Dlatego tak ważny jest kontekst, cel i intencja użycia języka. Ma to niewątpliwy związek z funkcjami i stylami wypowiedzi, o których pisaliśmy tutaj:
Style wypowiedzi – powtórka do matury (i nie tylko!).
Interpunkcja w zdaniu pojedynczym
Pomimo względnej prostoty zdania pojedynczego interpunkcja w jego obrębie jest obowiązkowa i nie zawsze zupełnie prosta. Kropka to oczywistość – w końcu zamyka zdanie niezależnie od jego długości i części składowych. Chociaż wszystkie wypowiedzenia, w tym zdania pojedyncze, mogą kończyć się również wykrzyknikiem, znakiem zapytania czy wielokropkiem.
Warto jednak przypomnieć sobie kilka najważniejszych zasad, po które odsyłamy dalej:
Przecinek – gdzie go stawiamy?.
O znakach interpunkcyjnych i ich funkcjach pisaliśmy natomiast tutaj:
Wstawiasz myślnik, pauzę czy półpauzę? Polskie znaki interpunkcyjne.
?
