Części zdania – przykłady i pytania, na jakie odpowiadają. Orzeczenie, podmiot, przydawka i pozostałe
Ten tekst przypomni, o co właściwie chodzi w relacjach między składowymi wypowiedzenia a czasownikiem budującymi gramatycznie pełnoprawne zdanie. Części zdania – większość z nas pamięta o podmiocie i orzeczeniu, ale czy znamy ich rodzaje? Co z pozostałymi?
Części zdania – wstęp
Językoznawcy nazywają rozkład zdania rozbiorem logicznym. To właśnie relacje logiczne uzasadniają jego gramatyczny podział. Pomagają nam w tym pytania, na które odpowiadają części mowy pełniące w zdaniu określone funkcje. Zapytamy np. kto?, jak?, co?, kiedy?. Przyjrzyjmy się, jaki układ mogą mieć odpowiedzi i jak nazwiemy części zdania.
Części zdania: orzeczenie
Czasownik stoi tu na pierwszym miejscu, bo jak wiemy, bez niego formalnie nie możemy nazwać wypowiedzi zdaniem. Orzeczenie wyraża czynność i może być czasownikowe: (ja) szyję, (on) idzie lub złożone, tj: imienne, fazowe i modalne. Zatrzymajmy się na chwilę przy orzeczeniu imiennym, które składa się z łącznika (elementu czasownikowego) oraz orzecznika (tutaj może występować np. przymiotnik, przysłówek, ale też rzeczownik, zaimek, liczebnik). Przykładem orzeczenia imiennego jest: (To) staje się męczące. Najczęściej dotyczy to czasowników: być, stać się, zostać. Przykładem orzeczenia fazowego jest czas przyszły złożony w zdaniach: Będę śpiewał, zacznę pracować. Orzeczenie modalne tworzy się z czasownikiem modalnym (np. chcę wyjść), czasownikiem nieosobowym (np. należy to zrobić), innym leksemem (podobnie: trzeba to zrobić).
Podmiot
W naszej hierarchii części zdania zaraz za orzeczeniem stoi podmiot. To pomiędzy nimi zachodzi pierwszy związek zgody (związek główny), czyli gramatyczna zgodność w wypowiedzeniu. Możliwe typy podmiotów są bardziej oczywiste. Podmiot może być: gramatyczny, logiczny, domyślny, szeregowy. Najłatwiejszy w identyfikacji jest podmiot gramatyczny, który jest wyrażony rzeczownikiem albo zaimkiem w mianowniku, np. w zdaniach: Masło jest w lodówce / To jest w lodówce. Podmiotem logicznym nazywamy rzeczownik lub inną odmienną część mowy występującą w dopełniaczu.
Podmiot ten pojawi się, gdy wyrażamy m.in. brak, nadmiar, zaprzeczenie, np. Nie ma tego. Podmiot domyślny to taki, którego nie możemy wskazać wprost, np. Wyjechał na wakacje (on). O podmiocie szeregowym mówimy, kiedy w zdaniu występuje kilka członów połączonych spójnikiem i wszystkie oznaczają wykonawcę czynności: Jabłka, gruszki i śliwki są najlepszym dodatkiem do deseru. W podobnej sytuacji wyróżnimy jeszcze dwa typy podmiotu: z podmiotem towarzyszącym (Mama z córką…) i zbiorowy (nasza klasa).
Zdanie bezpodmiotowe
Istnieją zdania, w których podmiot nie jest bezpośrednio wyrażony. I nie mamy tu na myśli zdania z podmiotem domyślnym, o którym wspominaliśmy powyżej. Oto przykłady takich zdań:
- Lało.
- Od rana grzmi i błyska.
- Boli mnie w nerkach.
- Zgubiono portfel.
- Skarb ukryto pod ziemią.
- Zanosi się na klęskę.
- Trzeba posprzątać.
W powyższych zdaniach nie jesteśmy w stanie określić sprawcy ani wykonawcy czynności. Takie właśnie zdania nazywamy bezpodmiotowymi.
Części zdania: przydawka
Ta część zdania należy do „drużyny” rzeczownika i to jego właśnie określa. Przydawki podzielimy ze względu na przynależność do części mowy i połączenia, jakie tworzą. Przydawka może być:
- przymiotna: słodki deser,
- rzeczowna: komedia „Fuks”,
- dopełniaczowa: dzieło Mickiewicza,
- dopełnieniowa: rzut oszczepem (bo rzucają oszczepem),
- okolicznikowa: podróż do lasu (bo jadą do lasu).
Dopełnienie
Najczęściej jest określeniem orzeczenia. Możemy przyjąć, że odpowiada na pytania wszystkich przypadków oprócz mianownika i wołacza. Wyróżniamy dopełnienie bliższe i dalsze. To pierwsze to takie, które po przekształceniu na stronę bierną stanie się podmiotem: Kasia maluje (kogo?, co?) obraz – Obraz jest malowany przez Kasię. Dopełnienie dalsze nie ulegnie takiemu przekształceniu: Kasia zajmuje się (czym?) pracą.
Okolicznik
Okolicznik – jak łatwo skojarzyć z okolicznościami – określa czynność, czyli orzeczenie, czasem też przymiotnik. Ze względu na pytania, na jakie odpowiadają, okoliczniki dzielimy na:
- okolicznik czasu (kiedy?, od kiedy? do kiedy?) – Spotkamy się jutro.
- okolicznik miejsca (gdzie?, skąd?, dokąd?, którędy?) – Spotkanie odbędzie się w parku.
- okolicznik sposobu (jak?, w jaki sposób?) – Przygotujmy się starannie.
- okolicznik celu (po co?, w jakim celu?) Zrobimy to dla nagrody.
- okolicznik przyczyny (dlaczego?, z jakiej przyczyny?) – Pracujemy nad tym dla satysfakcji.
- okolicznik warunku (pod jakim warunkiem?) – Dostanę awans, jeśli skończę projekt.
- okolicznik przyzwolenia (mimo czego?, mimo co?) – Wygrałem mimo trudności.
- okolicznik stopnia i miary (jak bardzo?) – Impreza bardzo się podobała.
Przypomnijmy relacje części zdania: przydawka odnosi się do podmiotu. Okolicznik i dopełnienie pełnią funkcję podrzędną wobec orzeczenia. Przyglądając się logice zdania i przytaczając charakterystykę kolejnych części wypowiedzenia, jesteśmy w stanie przeanalizować strukturę każdego wypowiedzenia.
Wciąż jesteście głodni wiedzy o zdaniu? Przeczytajcie tekst o interpunkcji: Przecinek – gdzie go stawiamy?
