Czasowniki niewłaściwe. Można, warto, należy, a nawet trzeba przeczytać ten tekst!

Części mowy w języku polskim jest tyle, ile palców u rąk – 10, czyli 5 odmiennych i 5 nieodmiennych. Mogłoby się wydawać, że gramatycy uporządkowali słownictwo tak, że nie powinniśmy mieć wątpliwości, w jaki sposób je sklasyfikować. Niektóre słowa wymykają się jednak tej kategoryzacji. Są nimi chociażby: można, należy, trzeba, warto. Z tego tekstu dowiecie się o czasownikach niewłaściwych – niefleksyjnych.

Z czasownikiem sprawa jest bardziej skomplikowana, gdyż ma on więcej kategorii fleksyjnych niż pozostałe części mowy. Czasowniki, jak sama nazwa wskazuje, odmieniają się przez czasy oraz przez osoby, liczby, rodzaje (w liczbie pojedynczej mamy rodzaje męski, żeński i nijaki, a w mnogiej – męskoosobowy i niemęskoosobowy), tryby (oznajmujący, rozkazujący, przypuszczający). Ponadto mogą występować w stronie biernej, czynnej i zwrotnej oraz mieć aspekt dokonany (czynność zakończona, działanie ma jakiś rezultat) lub niedokonany (czynność nie została zakończona, może jeszcze trwać).

Mogłoby się wydawać, że wszystkie czasowniki się odmieniają. Czasem jednak niektóre z nich stawiają opór. Nie możemy utworzyć wszystkich możliwych form! Takie „wadliwe” czasowniki, które nie spełniają wszelkich prawideł koniugacji, nazywamy czasownikami niewłaściwymi. Mogą odmieniać się jedynie przez czas i tryb (ale już nie przez osoby, liczby i rodzaje). Nie mają bezokolicznika. Choć nie spełniają wszystkich kryteriów czasownika, w zdaniu mogą pełnić funkcję orzeczenia.

W języku polskim czasowniki niewłaściwe nie są wcale tak odosobnionym zjawiskiem, jak mogłoby się wydawać. Inny słownik języka polskiego podaje ich około 500! Zapewne jesteście ciekawi, o jakich czasownikach mowa. Oto część z nich: można, wolno, trzeba, warto, widać, słychać, szkoda, wiadomo,niepodobna, nie sposób, grzech, wstyd, żal, strach, brak, czas, pora, uchodzi, przystoi, godzi się, wypada.

Przykłady użycia:

Czasowniki niewłaściwe stanowią najczęściej człon tzw. orzeczenia modalnego, a drugim członem jest zazwyczaj bezokolicznik (można zająć, żal patrzeć). Mogą też pojawiać się w konstrukcjach ze spójnikami, np. Słychać, że nadchodzi. Wiadomo, że jest leniem.

Dokonajmy jeszcze dokładniejszej klasyfikacji czasowników niewłaściwych:

• czasowniki mające szczątkową odmianę, występują bez zaimka osobowego i tylko w 3 os. l. poj., np. należy, można, wypada.
  Np. Wypada przyjść punktualnie.
  Musimy jednak pamiętać, że w tym kontekście czasownik wypada nie jest tożsamy z czasownikiem wypadać, np. Zawsze coś wypada mi z rąk. Pierwsze wypada rozumiemy jako należy, powinno się.

• formy szczątkowe, np. trzeba, powinien, wiadomo.
  Np. Trzeba iść już do domu.

• rzeczowniki i przysłówki w konstrukcjach, w których pomijamy regularny czasownik:
  
  Strach (jest) o tym pomyśleć.
  Wolno (jest) strajkować.
  Warto (jest) oszczędzać.
  Żal (jest) na to patrzeć.

Dodajmy jeszcze, że istnieją czasowniki, które nie mają wszystkich przewidywanych form i występują w zdaniach bezpodmiotowych, np. mdlić, grzmieć, dnieje:

Mdli mnie.
Grzmi.
Dnieje.

Zauważcie, że powyższe czasowniki nie odmieniają się przez osoby i występują jedynie w trzeciej osobie.

A jak się mają sprawy zapisu tych czasowników w trybie przypuszczającym? Czasowniki niewłaściwe z cząstką -by należy zapisywać oddzielnie, np. trzeba by, można by, warto by. Odmiana przez czasy odbywa się za pomocą czasownika posiłkowego być: trzeba było, trzeba będzie, strach było, strach będzie.

Czy uważacie, tak jak my, że gramatyka języka polskiego bez takich smaczków i wyjątków byłaby nudna? ;)

?