Części mowy – nieodmienne, odmienne, pytania, przykłady
Części mowy – czy znacie je wszystkie? Czy pamiętacie, jak się nazywają, jakie pełnią funkcje, na jakie pytania odpowiadają i według jakich zasad działają? Czy wiecie, które części mowy są nieodmienne, a które odmienne? Jeśli nie, to lepiej nie mogliście trafić! Ale zachęcamy do lektury również omnibusów – być może znajdziecie tutaj coś, czego jeszcze nie wiedzieliście. Temat jest baaaaardzo rozległy! Przejdźmy zatem do meritum.
Części mowy – wprowadzenie. Odmienne i nieodmienne części mowy
W języku polskim wyróżniamy 10 części mowy (5 odmiennych oraz 5 nieodmiennych).
Odmienne części mowy (takie, które podlegają zmianie formy gramatycznej) to:
- rzeczownik,
- czasownik,
- przymiotnik,
- liczebnik,
- zaimek.
Nieodmienne zaś części mowy (takie, które zawsze mają taką samą formę, o czym pisaliśmy już tutaj: Nieodmienne części mowy – wszystko, co chcielibyście o nich wiedzieć!) to:
Ponadto powyższe części mowy dzielą się na:
- Samodzielne (jak sama nazwa wskazuje, mogą występować pojedynczo):
rzeczownik, czasownik, przymiotnik, liczebnik, zaimek, przysłówek. - Niesamodzielne (muszą być powiązane z inną częścią mowy):
przyimek, spójnik, partykuła oraz wykrzyknik.
Zacznijmy od odmiennych części mowy.
Odmienne części mowy
Rzeczownik
Odpowiada na pytania: kto? co?
Jest to część mowy, od której zazwyczaj rozpoczyna się ich omawianie, więc i my nie będziemy tutaj odstawać. Na pewno nie uszło Waszej uwagi, że w słowie „rzeczownik” ukryte jest słowo „rzecz” i to już jest niejako małą wskazówką do tego, czym rzeczownik jest. Nazywa on bowiem: rzeczy (piłka, zupa, rower), osoby (ojciec, Zośka, pirat), miejsca (góry, niziny, Tatry), zjawiska (grad, huragan, mżawka), pojęcia abstrakcyjne (świadomość, myśl, poczucie), cechy (hojność, przebiegłość, chytrość), uczucia i właściwości (radość, uroda, czerń), czynności (pisanie, bieganie, rozmawianie – tzw. gerundia, czyli rzeczowniki odczasownikowe, o których więcej poczytacie tutaj: Gerundia – rzeczowniki odczasownikowe. Przykłady i wyjaśnienia). Istnieją też rzeczowniki odliczebnikowe (dwójka, trójka, setka).
Jest to, jak już wiecie, odmienna część mowy, która odmienia się przez liczby (pojedynczą i mnogą), a także przez przypadki, co nazywa się deklinacją, o której więcej informacji znajdziecie w tym artykule: Przypadki gramatyczne w języku polskim. Poznaj siedmiu braci, których matką jest deklinacja, czyli odmiana przez przypadki.
Każdy z rzeczowników ma rodzaj gramatyczny. W liczbie pojedynczej są to: męski, żeński i nijaki, a w liczbie mnogiej: męskoosobowy (np. podróżnicy, artyści, pasjonaci) i niemęskoosobowy (zadania, pasje, prace).
Oprócz tego rzeczowniki w języku polskim dzielą się na własne (imiona własne, nazwiska, nazwy geograficzne, nazwy państw, miast, urzędów itd.), zapisywane dużą literą i pospolite (reszta, nazwy ogólne), zapisywane literą małą oraz na abstrakcyjne, takie jak: gniew, oszustwo, nadzieja, cierpliwość i konkretne, wśród których wyróżniamy rzeczowniki żywotne – nazywające istoty żyjące, czyli ludzi i zwierzęta, a także uosobione pojęcia i wyobrażenia (krasnoludek, anioł, diabeł) oraz rzeczowniki nieżywotne – nazywające przedmioty, czynności, stany, zjawiska i... rośliny (co wszystkim miłośnikom roślinności na pewno wyda się bardzo niesprawiedliwe, ale tak to już niestety jest).
W naszym języku istnieją także rzeczowniki nieodmienne, a są to m.in.:
Uwaga! Dawniej wyrazy takie jak studio i radio pozostawały nieodmienne, ale już od kilku ładnych dekad podlegają one – nieobowiązkowej, ale jednak – odmianie (o tym poczytacie tutaj: W radiu czy w radio? W studiu czy w studio? Odmieniać czy nie?).
Czasownik
Odpowiada na pytania: co robi? co się z nim dzieje? w jakim jest stanie?
Czasownik nazywa czynności wykonywane przez osoby, rzeczy, miejsca, zjawiska oraz pojęcia abstrakcyjne (a więc przez rzeczowniki). W zdaniu tworzy orzeczenie (Podmiot i orzeczenie w pigułce).
Czasownik, jako odmienna część mowy, odmienia się przez liczby (pojedynczą: jestem, idziesz, śpiewa i mnogą: oddychamy, przyjeżdżacie, oglądają) oraz czasy (przeszły, teraźniejszy i przyszły – pojechali, zerkam, pójdziesz). Każdy czasownik posiada rodzaj gramatyczny (wygląda to dokładnie tak jak w przypadku rzeczownika).
Czasowniki dzielą się na dokonane (czynność została wykonana, czyli wydarzyła się w przeszłości, np. Posprzątałam wreszcie swój pokój! lub na pewno zostanie wykonana, wydarzy się w przyszłości: The Cure zagrają w Wiedniu w październiku!) i niedokonane (czynność nie została wykonana, proces trwa. Te czasowniki występują we wszystkich trzech czasach, np. Rozmawiała z nim wczoraj. Stoję pod klatką. Jutro będę pisała artykuł dla polszczyzny).
Czasowniki mają także tryby, które dzielimy na:
- oznajmujący (stwierdza jakiś stan rzeczy): wróciliście, odpowiedział, czytamy,
- rozkazujący (polecenie, nakaz zrobienia czegoś; uwaga! ‒ trybu rozkazującego dla
1. os. l. poj. w zasadzie się nie tworzy): zrób to w końcu, poczekajcie tutaj, niech ta pandemia się już wreszcie skończy, - przypuszczający (wyraża przypuszczenie, wątpliwość): poszlibyśmy już, powiedziałby mu, nosiłabym to z dumą.
Prócz trybów czasowniki posiadają także strony:
- Czynną: Karolina sprząta w garażu.
- Bierną: Mój samochód jest naprawiany przez mechanika.
- Zwrotną: Agnieszka przygotowuje się teraz do egzaminów na studia.
O przymiotniku pisaliśmy już szerzej tutaj: Przymiotnik – funkcje, rodzaje, odmiana, dlatego nie będziemy się powtarzać.
Liczebnik
Odpowiada na pytania: Ile? Który z kolei?
Jest to część mowy wyrażająca liczbę, ilość (czy pamiętacie, jaka jest między nimi różnica? Dla przypomnienia linkujemy nasz artykuł na ten temat: Liczba czy ilość – jak poprawnie używać tych słów?), wielokrotność i kolejność.
Liczebniki dzielimy na:
- Główne – wskazujące liczbę: jeden, sto, pięćset.
- Porządkowe – wskazujące kolejność: pierwszy, setny, pięćsetny. Po liczebnikach porządkowych zapisanych liczbami na ogół stawiamy kropkę. Był 1. na mecie, Jestem 3. w kolejce. Kropki nie stawiamy jednak: jeśli z kontekstu wynika, że dany liczebnik jest porządkowy (Moja córka chodzi do 2 klasy); po numerach stron i rozdziałów, tomów, woluminów (W rozdziale 6 napisano..., W tabeli 10 zawarto dane...); po cyfrze oznaczającej datę, jeśli nazwa miesiąca została zapisana słownie (1 kwietnia, 14 lipca)
- Zbiorowe – służące do określania mniejszych lub większych grup: dwoje, czworo, trzydzieścioro sześcioro, ale także oboje czy obydwoje – o nich informacje znajdziecie tutaj: Oboje czy obydwoje? Która forma jest poprawna?.
- Ułamkowe – wyrażające części: jedna druga, trzy czwarte, półtora, półtorej (warto odświeżyć sobie informacje dotyczące różnicy w ich używaniu, ponieważ jest to dość często występujący dzisiaj błąd: Oboje czy obydwoje? Która forma jest poprawna?).
- Nieokreślone – podające mniej precyzyjnie określoną liczbę lub ilość osób, przedmiotów itp.: kilku, parę, trochę, mało, wiele, dużo, mnóstwo, miliony.
- Mnożne – oznaczające wielokrotność lub liczbę identycznych części, z których składa się dana rzecz: pojedynczy, dwukrotny, dziesięciokrotny.
- Wielorakie (używane stosunkowo rzadko) – wskazujące na liczbę części składowych, gatunków czy odmian jakiejś rzeczy: dwojaki, trojaki, dziesięcioraki.
Partykułę ‘nie’ z liczebnikami zapisujemy rozłącznie. Wyjątki stanowią: niejeden (chyba że występuje w konstrukcjach wyrażających przeciwstawienie – nie jeden, nie dwa) oraz niedużo, niemało, niewiele (są to zaprzeczenia liczebników nieokreślonych).
O zaimku piszemy tutaj: Zaimki. Podział i rodzaje, czyli krótkie kompendium.
Teraz możemy przejść do nieodmiennych części mowy.
Nieodmienne części mowy
O przyimku napisaliśmy osobny artykuł, zachęcamy do lektury: Przyimek – wszystko, co trzeba o nim wiedzieć.
Przyimek jest nieodmienną częścią mowy, która łączy się z innymi wyrazami, takimi jak rzeczownik, przymiotnik, liczebnik, zaimek i przysłówek, z którymi tworzy tzw. wyrażenia przyimkowe, zapisywane, co ważne, rozłącznie. Jak się więc pewnie domyślacie, przyimki nie występują samodzielnie.
Przyimki dzielą się na 2 grupy:
Przyimki określają:
- związki czasowe: o siódmej, po spotkaniu, przed kolacją,
- związki celowe: iść po prezent, jechać do lekarza,
- przestrzenne: nad głową, za domem, przed sklepem itd.
Ważną informacją jest, że przyimki takie jak przed, pod, za, nad, między łączą się z rzeczownikiem w narzędniku (przed garażem, pod czapką, za ogrodem, nad rzeką, między drzwiami), w, na, przy, po – z rzeczownikiem w miejscowniku (w sklepie, na podłodze, przy samochodzie, po burzy), zaś do, dla, bez – z rzeczownikiem w dopełniaczu (do dentysty, dla ciebie, bez powodu).
Dość kłopotliwe jest używanie przyimków w połączeniu z różnymi nazwami państw, wysp, miejsc na świecie, dlatego odsyłamy Was do już napisanych przez nas artykułów, które na pewno pozwolą Wam uporządkować sobie wiedzę na ten temat:
Nieodmienne części mowy: przysłówek, spójnik, partykuła oraz wykrzyknik
O przysłówku, spójniku, partykule i wykrzykniku pisaliśmy w poniższych artykułach:
- Przysłówek: Przysłówek. Co to jest i na jakie pytania odpowiada?.
- Spójnik: Spójnik – co to jest? Definicja i przykłady.
- Partykuła i wykrzyknik: Wykrzyknik i partykuła – niepozorne i nieodmienne części mowy. Do czego w ogóle służą?.
Jeżeli dobrnęliście aż tutaj i jeśli otworzyliście wszystkie te linki, które pojawiły się w tekście, to jesteście naprawdę wielcy i należy Wam się order Dzielnych Pasjonatów Polszczyzny! Części mowy to temat złożony, ponieważ, jak zauważyliście, każda z nich rządzi się swoimi prawami i funkcjonuje według ustalonych zasad. Ale dla takich dzielnych czytelników jak Wy niestraszne są żadne reguły czy wyjątki. My to wiemy. I bardzo to szanujemy!
Części mowy odmienne i nieodmienne – podsumowanie
Mamy nadzieję, że wszelkie niejasności co do odmiennych i nieodmiennych części mowy zostały Wam wyjaśnione. Odpowiedzieliśmy między innymi na takie kwestie, jak: na jakie pytania odpowiada przymiotnik, rzeczownik, czasownik czy przysłówek; jakie są odmienne i nieodmienne części mowy, jaka to część mowy. Jeśli zdarza się zapominać o tym, jakie wyróżniamy części mowy, warto regularnie zaglądać na naszą stronę. Wielu użytkowników internetu wpisuje w wyszukiwarkę Google frazy: "części mowy", "czesci mowy", "czesc mowy", "częsci mowy", "czewsci mowy", "jakie czesci mowy", "nieodmienne części mowy", "odmienne części mowy", "zaimek przykłady", "części mowy odmienne", "części mowy nieodmienne", "rzeczownik czasownik przymiotnik", "na jakie pytania odpowiada przysłówek", "na jakie pytania odpowiada czasownik", "na jakie pytania odpowiada przymiotnik", "na jakie pytania odpowiada rzeczownik", "czescmowy". Wpisywanie tego typu fraz pozwoli na wyszukanie naszej strony, która pomoże odpowiedzieć na tego typu pytania.
Oprócz tego często zdarza się, że nie jesteśmy pewni, jak napisać naprawdę, bądź popełniamy błędy, pisząc np. spowrotem, poprostu bądź też odrazu czy na codzień. Na naszej stronie można znaleźć również program, który pozwala na sprawdzanie pisowni . Można także znaleźć u nas informacje dotyczące poszczególnych zagadnień, takich jak zaimek, przydawka czy też samogłoski, dlatego zachęcamy do zapoznania się z treścią poszczególnych wpisów.
Borykasz się z kłopotliwą pisownią w języku polskim? Być może poprawne formy zapisów takich wyrazów jak w ogóle czy na razie sprawiają Ci problemy. Nasze artykuły na pewno odpowiedzą na Twoje pytania, wystarczy, że będziesz tu wracał zawsze wtedy, gdy tego potrzebujesz. A jeśli chodzi o sprawdzanie pisowni, przetestuj koniecznie nasze narzędzie online, które z łatwością wykryje i poprawi błędy, stając się nieocenioną pomocą w dążeniu do perfekcyjnej polszczyzny. Od teraz sprawdzanie gramatyki i ortografii nie będzie stanowiło żadnego problemu!
