Łabędź czy łabądź? Która forma jest poprawna?
Któż z nas nie lubi obserwować białych ptaków sunących majestatycznie po tafli rzeki bądź jeziora. Ale o ile raczej nikt nie ma wątpliwości co do liczby mnogiej rzeczownika nazywającego te urokliwe stworzenia, o tyle z pojedynczą może być już kłopot. Jak zatem mówić: łabędź czy łabądź? I skąd się wzięła błędna (ale dość rozpowszechniona) forma?
Kilka słów o łabędziu
Nie trzymając dłużej nikogo w niepewności, na tytułowe pytanie odpowiemy od razu – jedyna poprawna forma to:
ŁABĘDŹ
Słowo pochodzi od praindoeuropejskiego albho (co oznacza biały), z którego wywodzi się prasłowiańskie olbądź/olbąć i olbędź/olbęć.
Mały łabędź to łabędziątko, choć niekiedy można usłyszeć również formę łabądek, ale raczej w mowie potocznej.
Łabędź czy łabądź – skąd się wzięła błędna forma?
Niewłaściwa forma omawianego rzeczownika pojawia się najprawdopodobniej pod wpływem innych wyrazów. Wynika to z oboczności głoski ą na ę przy ich odmianie i tworzeniu liczby mnogiej.
Poniższe przykłady z pewnością wyjaśnią, o jakie przypadki chodzi:
- gałąź
ALE: gałęzie, gałęzi, gałęzią itd.
- żołądź
ALE: żołędzie, żołędzia, żołędziowi itd.
- jastrząb
ALE: jastrzębie, jastrzębia, jastrzębiowi itd.
- ząb
ALE: zęby, zęba, zębowi itd.
- dąb
ALE: dęby, dębu, dębowi itd.
- krąg
ALE: kręgi, kręgu, kręgowi itd.
Stąd też duża pokusa, żeby od liczby mnogiej łabędzie (czy od kolejnych form przypadków) utworzyć formę łabądź, która jest niepoprawna.
Rzeczownik łabędź nie jest w tym zresztą wcale odosobniony – brak oboczności ą na ę występuje również w wyrazach takich jak:
- postęp – postępy, postępu, postępowi itd.
- obłęd – obłędu, obłędowi itd.
Łabędź – odmiana przez przypadki
Przy okazji rozstrzygania dylematu „łabędź czy łabądź” warto przypomnieć sobie odmianę rzeczownika łabędź, która jednak po ustaleniu poprawnej formy wyrazu nie powinna sprawiać większych kłopotów.
| l.p. | l.mn. | |
| M. | łabędź | łabędzie |
| D. | łabędzia | łabędzi |
| C. | łabędziowi | łabędziom |
| B. | łabędzia | łabędzie |
| N. | łabędziem | łabędziami |
| Msc. | łabędziu | łabędziach |
| W. | łabędziu | łabędzie |
To dobry pretekst, żeby odświeżyć w pamięci wiedzę na temat samych przypadków, o których pisaliśmy tutaj:
Przypadki w języku polskim. Poznaj siedmiu braci, których matką jest deklinacja, czyli odmiana przez przypadki.
Kłopotliwy narzędnik
Ogólna zasada głosi, że rzeczowniki liczby mnogiej w narzędniku przyjmują końcówkę -ami, i w tej grupie znajduje się omawiany przez nas łabędź – forma narzędnika liczby mnogiej brzmi niewątpliwie łabędziami.
Przy okazji warto jednak wspomnieć, że (jak to często w przypadku naszego nieco kapryśnego języka bywa) nie jest to zasada bezwyjątkowa. Niektóre rzeczowniki bowiem (nie jest to jednak duża grupa) w narzędniku mają wyłącznie końcówkę -mi (np. koń – końmi, dziecko – dziećmi, przyjaciel – przyjaciółmi).
Obocznie końcówek -ami i -mi używać można w wyrazach takich jak: gałęzie (gałęziami/gałęźmi), gęsi (gęsiami/gęśmi), dłonie (dłoniami/dłońmi), gwóźdź (gwoździami/gwoźdźmi).
Z łabędziem w roli głównej
Łabędzie, podobnie jak inne ptaki, mają w kulturze bogatą symbolikę. Uosabiają piękno, czystość, delikatność i kobiecość. Łabędziami nazywano niegdyś wielkich poetów (mianem Łabędzia Avonu tytułowano Szekspira, Wergiliusza zwano zaś Łabędziem mantuańskim). Ale ten biały ptak odgrywa również ważną rolę w mitologii greckiej – łabędź był atrybutem bogini Afrodyty i w niego wchodziła dusza boga Apollina. Nie bez przyczyny jest również bohaterem baśni Andersena i znanego baletu Piotra Czajkowskiego.
Niekiedy można również usłyszeć łabędzi śpiew – tak określa się zwykle ostatnie dzieło autora (najczęściej w odniesieniu do twórczości artystycznej), ale tym zwrotem nazywa się także przejawy innych rodzajów działalności, zwykle te kończące jakiś etap.
Sens owego związku frazeologicznego opiera się natomiast na przekonaniu, że łabędzie, które przez całe swoje życie są nieme, śpiewają tylko przed śmiercią. Istnieje również interpretacja frazeologizmu czerpiąca z jednej z bajek Ezopa. Więcej o pochodzeniu związków frazeologicznych możecie poczytać tutaj:
Frazeologizmy – sprawdź, czy je znasz i czy wiesz, skąd się wzięły!.
Łabędź czy łabądź? I wszystko jasne!
Nie ma wątpliwości, że na tytułowe pytanie: łabędź czy łabądź istnieje tylko jedna słuszna odpowiedź: poprawna forma mianownika liczby pojedynczej brzmi łabędź – ę jest więc obecne zarówno w mianowniku, jak i w przypadkach zależnych. Błędna forma powstała natomiast na skutek analogii do odmiany innych wyrazów, w których ą w mianowniku wymienia się na ę.
