Monolog – co to jest? Definicja i przykłady monologu
Czy wiecie, co wspólnego mają Dziady ze skeczem Rozmowa telefoniczna Macieja Stuhra? Co łączy Być albo nie być wygłaszane przez Hamleta z przemową Maximusa w filmie Gladiator? Każda z tych wypowiedzi jest monologiem. Więcej na ten temat dowiecie się z naszego artykułu.
Najprostsza odpowiedź na to, czym jest monolog, brzmi: to dłuższa wypowiedź jednej osoby. Na pewno zdarzyło się Wam niejednego monologu wysłuchać (kto nigdy nie miał do czynienia z tyradą rodzica, ręka w górę), a także – samodzielnie monolog wygłosić.
Monolog – co to jest? Definicja i funkcja monologu
Słowo monolog pochodzi z łaciny, od mónos, czyli ‘sam, pojedynczy’, i lógos – ‘słowo, wypowiedź’. Jako forma wypowiedzi monolog wyraża myśli i uczucia mówiącego, relacjonuje jego przeżycia – możemy powiedzieć, że jest autocharakterystyką. Monologiem jest i Wielka improwizacja w Dziadach Adama Mickiewicza, i popisy Waszych ulubionych stand-uperów, i wszelkiego rodzaju odezwy czy przemówienia.
Monolog w dramacie
W dramacie monolog służy wyrażeniu przemyśleń i zamierzeń bohatera. Przypomnijcie sobie jakieś przedstawienie i ten moment, kiedy na scenie zostaje jeden aktor. Opowiada o swoich planach albo refleksjach, nie kierując słów do żadnej konkretnej osoby. To właśnie monolog. Dzięki monologowi widzowie mogą poznać plany bohatera, zrozumieć jego motywacje albo wczuć się w jego emocje. Wyróżnia się kilka rodzajów monologu.
1Monolog właściwy – wypowiedziany przez postać tekst, który nie jest kierowany do innej postaci.
2Tyrada – dłuższa wypowiedź skierowana do innych postaci.
3Apart – monolog na stronie, czyli wypowiedź, która ma dotrzeć do widzów, ale nie jest kierowana do innej postaci na scenie.
4Parabaza – wypowiedź postaci skierowana bezpośrednio do widzów.
5Solilokwium – rozmowa z samym sobą lub mowa skierowana do siebie i o sobie. Często ta rozmowa rozpisana jest na głosy.
Monolog – przykłady w dramacie
- „Tu szczyt… lękam się spojrzeć w przepaść świata ciemną.
Spojrzę… Ach! pod stopami niebo i nad głową
Niebo… Zamknięty jestem w kulę kryształową;
Gdyby ta igła lodu popłynęła ze mną
Wyżej – aż w niebo… nie czułbym, że płynę (…)”.
monolog Kordiana na szczycie Mont Blanc – Kordian Juliusza Słowackiego
Kordian to jedno z największych dzieł polskiego romantyzmu. Więcej o tej epoce przeczytacie w artykule: Epoki literackie – romantyzm.
- „Przecież nie Jowisz obwieścił to prawo,
Ni wola Diki
podziemnych bóstw siostry,
Taka ród ludzki związała ustawą.
A nie mniemałam, by ukaz twój ostry
Tyle miał wagi i siły w człowieku,
Aby mógł łamać święte prawa boże,
Które są wieczne i trwają od wieku,
Że ich początku nikt zbadać nie może (…)”.
monolog Antygony wygłaszany przed królem Kreonem – Antygona Sofoklesa
Co to jest monodram?
Monolog zasłużył nawet na własny gatunek literacki. Monodram, bo o nim mowa, to zazwyczaj jednoaktówka, która składa się z monologu. Wypowiedź jest kierowana do wyimaginowanej postaci albo do audytorium, czyli widza lub czytelnika. Do często wystawianych monodramów należą Kontrabasista Patricka Süskinda, Shirley Valentine Willy’ego Russela i Śmieszny staruszek Tadeusza Różewicza.
Monolog filmowy
Takie same typy monologów występują w filmach. Jako przykład monologu filmowego może posłużyć rozmowa z samym sobą Smeagola-Golluma we Władcy pierścieni. Dwie wieże Petera Jacksona albo motywująca przemowa bohatera Wilka z Wall Street Martina Scorsese.
Monolog w epice – monolog wypowiedziany i monolog wewnętrzny
1Monolog wypowiedziany to opowieść narratora pierwszoosobowego lub bohatera. Relacjonuje i komentuje akcję, informuje nas o sprawach, których był świadkiem, albo razem z nami stopniowo poznaje szczegóły wydarzeń.
2Monolog wewnętrzny to przedstawienie w utworze narracyjnym toku myślenia postaci, jej wewnętrznych przeżyć i wizji świata. Oto przykład takiego monologu:
„Wypuścić go, tego ciemięzcę i kata zakonnych ludzi, zwycięzcę w tylu spotkaniach, przyczynę tylu klęsk i hańby, pogromcę, a potem zabójcę Danvelda, pogromcę de Bergowa, zabójcę Majnegera, zabójcę Gotftyda i Huga, tego, który w samym Szczytnie wytoczył więcej krwi niemieckiej, niż jej wytacza niejedna dobra utarczka czasu wojny: Nie mogę! Nie mogę! – powtarzał w duszy Zygfryd i na samą tę myśl drapieżne palce zaciskały mu się kurczowo, a stara, wyschła pierś z trudnością łowiła oddech”.
Henryk Sienkiewicz, Krzyżacy
3Strumień świadomości jest specyficznym przypadkiem monologu wewnętrznego. Ma pokazać niekontrolowany przepływ myśli i skojarzeń. To trudna forma dla czytelnika, ponieważ taka wypowiedź jest logicznie nieuporządkowana, brakuje jej spójności i często nie tworzy zamkniętej całości. Najsłynniejszym przykładem utworu pisanego z wykorzystaniem strumienia świadomości jest Ulisses Jamesa Joyce’a, a w literaturze polskiej – Trans-Atlantyk Witolda Gombrowicza.
Monolog w liryce – monolog liryczny
Monolog liryczny pojawia się w poezji, w sytuacji lirycznego wyznania, kiedy wyraźnie wybrzmiewają zwierzenia w pierwszej osobie liczby pojedynczej, czyli jako „ja”. Podmiot liryczny opowiada o swoich uczuciach i przeżyciach, jego wypowiedź jest silnie emocjonalna.
Monolog liryczny – przykłady
- „Pierwszy raz jam niewolnik z mojej rad niewoli,
Patrzę na ciebie, z czoła nie znika pogoda;
Myślę o tobie, z myśli nie znika swoboda;
Kocham ciebie, a przecież serce mi nie boli”.
Adam Mickiewicz, Sonety odeskie. Pierwszy raz jam niewolnik…
- „kiedy dosiadam krzesła
aby przyłapać stół
i podnoszę palec
aby zatrzymać słońce
kiedy odgarniam skórę z twarzy
dom z ramion
i ciężko uczepiony
mojej przenośni
gęsiego pióra
z zębami wbitymi w powietrze
próbuję stworzyć
nową
samogłoskę –”
Zbigniew Herbert, Pisanie
To koniec monologu o monologu. Dajcie znać w komentarzach, czy macie jakieś swoje ulubione monologi w filmie albo literaturze.
