Nowomowa — czym jest i jaką pełni funkcję

Nowomowa to ważne zjawisko społeczne, kulturowe i językowe. Aby zrozumieć zarówno jej historię, jak i rolę, jaką odgrywa współcześnie, warto poznać jej definicję oraz wpływ na społeczeństwo. Czy nowomowę możemy utożsamić z kłamstwem? Jak władze totalitarne manipulują obywatelami, używając zdeformowanego języka? Te i inne zagwozdki postaramy się tutaj rozwikłać.

Definicja nowomowy

Termin „nowomowa” można nazwać eufemizmem. Jest kalką językową z Orwellowskiego pojęcia „newspeak”, stworzonego na potrzeby powieści Rok 1984, a użytego w celu zobrazowania metod manipulacji wykorzystywanych w systemach totalitarnych. Wspomnieliśmy o eufemistycznym zabarwieniu tego pojęcia, ponieważ choć podobnie jak neologizmy polega ono na dekonstrukcji języka, to w swoim znaczeniu ściśle nawiązuje do ideologizacji, upolitycznienia języka i manipulacji słowem.

Nowomowę możemy więc nazwać językiem propagandy totalitarnej lub po prostu propagandą językową. Pojawia się nie tylko na gruncie stricte politycznym, lecz także w mediach pozostających pod wpływem ustroju totalitarnego. Nowomowa ma za zadanie wyłączyć z debaty publicznej „niewygodne” wyrazy, zastępując je odpowiednimi ekwiwalentami, które sprawią, że treści niezgodne z panującym reżimem staną się niemożliwe do rzetelnego przedstawienia. Głównym celem stosowania nowomowy jest więc narzucenie społeczeństwu konkretnego systemu wartości.

Nowomowa = kłamstwo?

Powyższa definicja sugeruje tożsamość nowomowy z kłamstwem. Jednak czy to porównanie jest słuszne? Bezkompromisowe wartościowanie zjawisk skutkuje ich polaryzacją. Rzeczywiste znaczenia słów w nowomowie wypierane są przez przesadną emocjonalność stosowaną w przemyślany sposób, tak by manipulacja była skuteczna. Podobnie dzieje się z porównaniami i epitetami, które stanowią ważny aspekt nowomowy, a które tracą na jej gruncie swój „dawny sens” i nabierają nowego — przesyconego emocjonalnością i elementami oceny. Nie można tym samym jednoznacznie potwierdzić tożsamości nowomowy z kłamstwem. Propaganda językowa bazuje bowiem na zręcznie zmanipulowanych faktach, nie zaś na całkowitej nieprawdzie, tym bardziej więc problematyczne jest to zjawisko w kontekście społecznym.

Obalenie kłamstwa wydaje się dużo łatwiejsze od obalenia manipulacji, półprawdy. Rzecz jasna kwestia różnicy pomiędzy nieprawdą a półprawdą należy do dylematów etycznych, których rozstrzygnięcie pozostaje dla każdego indywidualne. Jednak z perspektywy czysto racjonalnej różnicę tę można dostrzec gołym okiem, co zresztą dla rządów totalitarnych stanowi ogromną zaletę, pozwalając na usprawiedliwienie technik manipulacyjnych. Półprawdę doskonale odzwierciedla sformułowanie „nieuzasadnione przerwy w pracy”, w rzeczywistości określające strajk.

Pojęcie nowomowy używane jest także poza kontekstem państwa totalitarnego, choć podobnie jak on opiera się na manipulacji. Może być określeniem wypowiedzi wprowadzającej w błąd, zbudowanej na gruncie typowych określeń, które ubogie w treść odwracają uwagę od rzeczywistego przekazu.

Językowa wartość terminu

Termin „nowomowa” jako określenie narzędzia propagandowego w drugiej połowie XX wieku spisał się na medal. Powstał w kontrze do manipulacji językowej, przyczynił się do jej identyfikacji i walki z nią. Choć wcześniej utożsamiliśmy nowomowę z językiem propagandy, warto podkreślić, że w warstwie kulturowej terminy te spełniają nieco odmienną funkcję. Nowomowę trudno scharakteryzować pozytywnie, ponieważ termin ten ma wydźwięk jednoznacznie negatywny. Stanowi to pewien problem w sytuacji, kiedy chcielibyśmy za pomocą nowomowy rzetelnie opisać rzeczywistość. Można więc pokusić się o stwierdzenie, że nowomowa jako termin stanowi egzemplifikację zjawiska, które określa. Język propagandy, choć zwykle używany również w negatywnym kontekście, nie jest w swoim znaczeniu tak jednoznaczny i nacechowany emocjonalnie.

Nowomowa dawniej

Choć w Polsce mianem nowomowy określa się język polityki i mediów lat 1945–1989, to techniki manipulacyjne, które moglibyśmy utożsamić ze zjawiskiem nowomowy, obserwujemy już w źródłach pochodzących z czasów starożytności. Również wtedy rządzący w swoich przemówieniach opierali się na emocjach i marzeniach ludu. Próby obnażenia języka propagandy możemy odnaleźć w starożytnej filozofii języka; w dziełach takich filozofów jak Platon czy Arystoteles.

Współczesna nowomowa

Nowomowa w kontekście współczesności jest terminem politycznym. Pojawia się w felietonach, w programach publicystycznych, dziennikach informacyjnych. Jako hasło przeżywa swój renesans, stanowiąc językową „broń masowego rażenia”. Jednoznaczność tego terminu jest dziś równie mocna, jak w drugiej połowie XX wieku. Nowomowę trudno dzisiaj zbadać. Staje się ona narzędziem służącym podważaniu wartości wrogich obozów politycznych, nie zaś rzetelnemu zbadaniu zjawiska propagandy. Jednak mając świadomość, czym jest nowomowa, każdy ma możliwość zlokalizowania jej we współczesnym świecie według własnych przekonań. Nic ponad refleksję nad otaczającym światem. Do dzieła!

?