Pantałyk – co to jest? Definicja, etymologia, przykłady użycia

Pantałyk to słowo, które we współczesnym języku polskim nie występuje samodzielnie, a jedynie w związku frazeologicznym „zbić (kogoś) z pantałyku”. Czym jest ów tajemniczy pantałyk? Z jakiego języka ten wyraz trafił do polszczyzny? Co oznacza wyrażenie „zbić z pantałyku”? Wyjaśnienia znajdziecie w poniższym tekście.

Pantałyk – etymologia wyrazu

Wyraz pantałyk jest interesujący pod wieloma względami. Jego etymologia pozostaje nieustalona, a więc i jego pierwotne znaczenie nie jest do końca jasne. Istnieje co prawda kilka teorii na ten temat, ale są to tylko hipotezy. Według tych, które można uznać za najbardziej wiarygodne, etymologia słowa pantałyk wygląda następująco:

Przypuszcza się, że pantałyk może wywodzić się z języka azerskiego (lub też azerbejdżańskiego) od słów pand i formantu -lik, które tłumaczy się jako ‘chytrość, wiedza’.

Niewykluczone jest też to, że pantałyk pochodzi od ukraińskiego pantalik, czyli ‘pętla’.

Niektórzy językoznawcy twierdzą, że pochodzenia wyrazu pantałyk należy się dopatrywać w języku bawarskim, w którym występuje słowo pantl oznaczające ‘pętla, problem do rozwiązania’.

Inni dopuszczają też włoskie pochodzenie wyrazu pantałyk – od słowa pantalik stanowiącego ogólną nazwę biżuterii, klejnotów lub szerzej – bogactwa, a w przenośni jest określeniem pewności siebie.

Co to jest pantałyk? Znaczenie wyrazu

Czym zatem był pantałyk? Być może wyraz ten oznaczał patyk, kij lub laskę używaną do podbijania piłki podczas gry podobnej do palanta. Mógł być to również pewien rodzaj umownego podwyższonego miejsca, które dawniej było używane podczas tradycyjnej staropolskiej gry w kule (znanej też jako bule lub z francuskiego: pétanque). Gra ta do dziś jest popularna w rejonach południowej Francji.

Gdyby zatem pochodzenie słowa pantałyk nawiązywało do sytuacji związanych z tymi grami, wówczas mogłoby oznaczać przeszkodzenie komuś w prawidłowym rozegraniu.

Intrygujące jest to, że francuskie pétanque zarówno w pisowni, jak i w wymowie jest nieco podobne do słowa pantałyk. Może to być dla językoznawców wskazówką, która pomoże rozwikłać zagadkową etymologię oraz znaczenie omawianego wyrazu.

Zbić kogoś z pantałyku

Ten związek frazeologiczny to innymi słowy wprawić kogoś w zakłopotanie, zmieszać kogoś, pozbawić kogoś pewności siebie, zbić z tropu, zdezorientować. W języku rosyjskim występuje podobny frazeologizm, który oznacza ‘sprowadzić kogoś z dobrej drogi’.

Pantałyk – przykłady użycia

Przykłady użycia wyrazu pantałyk z literatury

Tego samego popołudnia, podczas nieobecności Sary, dziwne jakieś rzeczy działy się na poddaszu. Nikt ich nie widział ani nie słyszał prócz Melchizedecha – ten zaś był tak przerażony i zbity z pantałyku, że szurnął do swej nory i ukrył się w niej, drżąc, popiskując bojaźliwie i z największą ostrożnością wysuwając łebek, by zobaczyć, co się tam wyrabia.

Sara wyszła wczesnym rankiem i na poddaszu panowała cisza, przerywana jedynie dudnieniem kropel deszczowych po oknie i dachówkach.

Frances Hodgson Burnett, Mała księżniczka

BAKALAUREUS
Hola, staruszku! – Wprawdzie miejsce to jest dawne,
ale się czasy, panie, zmieniły dokładnie –
dwuznaczników zaniechaj, już nie są zabawne,
i żart twój mnie do smaku wcale nie przypadnie.
Młodzianka wierzącego zbijać jak się patrzy
z pantałyku – to łatwo, lecz dziś jest inaczej!

Johann Wolfgang von Goethe, Faust