Pozytywizm
Pozytywizm. Choć egzamin maturalny z języka polskiego nie polega na referowaniu wiadomości o epokach literackich, ta wiedza jest niezbędna podczas czytania i omawiania klasyki literatury, czyli lektur obowiązkowych. Poznanie światopoglądu epoki i kontekstu, w którym powstał utwór, pozwoli nam odpowiednio zrozumieć dzieła z kanonu, których znajomość jest obowiązkowa dla każdego maturzysty. Kontynuujemy nasz cykl. Epoki literackie – pozytywizm.
Pozostałe epoki literackie omawiane są w osobnych artykułach, do których zapraszamy:
Pozytywny znaczy tu: ‘realny, użyteczny, pewny, ścisły, względny’. W Europie epokę tę datujemy na połowę XIX w. do lat 90. XIX w., zaś w Polsce początek tego okresu w dziejach literatury wyznacza rok 1863 (powstanie styczniowe), a jego koniec – początek lat 90. XIX w.
Pozytywizm – najważniejsze nurty filozoficzne
Oto najważniejsze nurty filozoficzne pozytywizmu:
- Scjentyzm – przekonanie, że do wiedzy o świecie prowadzi tylko wiedza i nauka (twórcą tej filozofii był Henry Thomas Buckle).
- Utylitaryzm – filozofia Johna Stuarta Milla zakładała, że dobre jest to, co pożyteczne. Każda jednostka powinna w swoim działaniu kierować się dobrem ogółu.
- Organicyzm – Herbert Spencer pojmował naród jako organizm.
- Ewolucjonizm – to myśl Herberta Spencera oparta na poglądach Karola Darwina. Według niej wszystkie formy istnienia ulegają rozwojowi, przemianie od form prostych do bardziej złożonych.
- Agnostycyzm – tę teorię stworzył również Spencer. Zakładała ona, że nie można naukowo stwierdzić ani nie stwierdzić istnienia Boga.
- Determinizm – Hipolit Taine uważał, że życie i działalność człowieka są z góry określone przez czynniki genetyczne, środowisko i moment historyczny.
Filozofia pozytywistyczna uwidacznia się w twórczości autorów z epoki. Na gruncie polskim szczególną rolę odgrywały hasła, takie jak:
- Praca organiczna – wywodzi się z organicyzmu. Jest to dążenie do poprawy stanu gospodarczego, intelektualnego, cywilizacyjnego w całym państwie, w każdej warstwie społecznej.
- Praca u podstaw – jej twórcą był Aleksander Świętochowski, który w 1873 r. napisał: „Nie ma pracy organicznej bez pracy u podstaw”. Jest to więc dążenie do reformy intelektualnej wśród najuboższych warstw – chłopów.
- Asymilacja Żydów – jest to program zmierzający do zintegrowania Żydów z polskim społeczeństwem, ich polonizacja i uczynienie z nich pełnoprawnych obywateli Polski z poszanowaniem ich stylu życia, wyznania, wyglądu, języka. O tym haśle pisała Eliza Orzeszkowa w 1882 r. w artykule pt. O Żydach i kwestii żydowskiej. Autorka chciała znieść istniejący w świadomości Polaków stereotyp Żyda.
- Emancypacja kobiet – to hasło dążące do równouprawnienia kobiet, uniezależniania ich i nadania im takich samych praw, jakie mają mężczyźni. W 1870 r. Orzeszkowa wydała artykuł pt. Kilka słów o kobietach, w którym walczyła o zniesienie różnic między płciami, o wykonywanie zawodów męskich przez kobiety.
Pozytywizm – najważniejsze prądy literackie
Najważniejsze prądy literackie epoki to realizm i naturalizm. Pierwszy z nich (w myśl Stendhala – „Powieść do zwierciadło przechadzające się po gościńcu”) zakłada, że literatura powinna jak najdokładniej odwzorowywać rzeczywistość. Drugi zaś – naturalizm – to kierunek ukształtowany przez francuskich pisarzy (Flauberta i Zolę) – również jest to dążenie do jak najwierniejszego ukazania realnego świata, natury, w sposób fotograficzny, pozbawiony komentarza.
Pozytywizm to epoka prozy. Rozwijały się wówczas gatunki takie jak nowela (krótki utwór narracyjny, jednowątkowy, którego cechą charakterystyczną jest występowanie punktu kulminacyjnego) oraz powieść (realistyczna i historyczna). Liryka odgrywała zdecydowanie mniejszą rolę, jednak ważnym poetą tych niepoetyckich czasów był Adam Asnyk. Poezję tworzyła również Maria Konopnicka.
Pozytywizm – najważniejsi noweliści
Najważniejsi noweliści tego okresu to wspomniana wyżej Konopnicka (Nasza szkapa, Mendel Gdański), Henryk Sienkiewicz (Janko Muzykant, Sachem), Bolesław Prus (Antek, Katarynka, Kamizelka), Eliza Orzeszkowa (Gloria victis). Pisarze podejmowali przede wszystkim tematykę społeczną. Ukazywali problemy najuboższych warstw ludności, realizując przy tym pozytywistyczne hasła.
Wymienieni wyżej pisarze tworzyli też dłuższe formy narracyjne – powieści. Henryk Sienkiewicz zapamiętany został jako autor powieści historycznych pisanych „ku pokrzepieniu serc” – Trylogii, Krzyżaków i Quo vadis (utwór wydany w 1896 r., już w zasadzie w następnej epoce). Z kolei Bolesław Prus napisał Lalkę – powieść dojrzałego realizmu, w której przedstawił obraz warszawskiego społeczeństwa drugiej połowy XIX w. Głównym bohaterem jest przedsiębiorca Stanisław Wokulski, który nieszczęśliwie zakochuje się w arystokratce – Izabeli Łęckiej. Dzieło Prusa doskonale przedstawia realia i problemy epoki. Powieściopisarką była też Eliza Orzeszkowa – w Nad Niemnem opisała dzieje Korczyńskich i Bohatyrowiczów.
Ważną powieścią literatury światowej doby pozytywizmu jest Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego”. Jej główny bohater to Rodion Raskolnikow, ubogi student niemogący pogodzić się z nierównościami społecznymi. Postanawia zatem zabić lichwiarkę – jednostkę żerującą na biedzie innych. Powieść jest obrazem zmian w psychice zachodzących w młodym mordercy, a także opisuje XIX-wieczny Petersburg.
