Średniowiecze i renesans
Choć egzamin maturalny z języka polskiego nie polega na referowaniu wiadomości o epokach literackich, ta wiedza jest niezbędna podczas czytania i omawiania klasyki literatury, czyli lektur obowiązkowych. Poznanie światopoglądu epoki i kontekstu, w którym powstał utwór, pozwoli nam odpowiednio zrozumieć dzieła z kanonu, których znajomość jest obowiązkowa dla każdego maturzysty. Kontynuujemy nasz cykl. Epoki literackie – średniowiecze i renesans.
Pozostałe epoki literackie omawiane są w osobnych artykułach, do których zapraszamy:
Średniowiecze
Wieki średnie, czyli medium aevum, jak je określali pisarze renesansowi, w Europie rozpoczęły się w 476 r., zaś w Polsce – w 966 r. (chrzest Polski). Schyłek średniowiecza przypada na drugą połowę XV w. W epoce tej na plan pierwszy wysuwała się wiara w Boga, dominował światopogląd zwany teocentryzmem (Bóg stanowił centrum Wszechświata). Wiele spraw podporządkowanych zostało wierze i Kościołowi, również filozofia (augustynizm – człowiek rozdarty między dobrem a złem, tomizm – każdy ma miejsce na drabinie bytu, franciszkanizm – radosna wiara, miłość do świata i wszelkiego stworzenia) czy literatura.
Wiele dziedzin życia zostało ujednoliconych, zjawisko to nazywamy średniowiecznym uniwersalizmem (jeden ustrój – feudalizm, jeden język – łacina, jedna religia – katolicyzm, w szkolnictwie – scholastyka, czyli rozumowe wyjaśnianie prawd wiary, te same style w sztuce – styl romański i gotycki, jednakowe wzorce osobowe – ascety/świętego, rycerza i władcy). Literatura średniowieczna, najczęściej anonimowa, oscyluje w kręgu tych zagadnień.
Średniowiecze – epika i liryka
Gatunki epickie średniowiecza to przede wszystkim żywoty świętych (hagiografie), kazania, kroniki (kronika Galla Anonima), romanse rycerskie (Dzieje Tristana i Izoldy) czy pieśni o czynach (Pieśń o Rolandzie). Jeśli chodzi o lirykę, dominuje poezja liturgiczna. Zaś dramaty najczęściej inspirowane były wydarzeniami Wielkiego Tygodnia (tematyka pasyjna; misteria i moralitety).
Warto jeszcze osobno wspomnieć o wielkim poemacie Dantego Alighieri – Boskiej komedii – który przedstawia wędrówkę autora po Piekle, Czyśćcu i Raju – jest to klasyka literatury światowej. Utwór ten, choć powstał na początku XIV w., wyprzedził swą epokę – przejawia już cechy renesansowe (po Piekle Dantego oprowadza Wergiliusz – rzymski poeta; to ewidentne nawiązanie do antyku).
Średniowiecze. Literatura rodzima
Skoncentrujmy się na literaturze rodzimej, bowiem zaczęła się ona kształtować właśnie w średniowieczu. Najstarsze zabytki literatury polskiej to Bulla gnieźnieńska z 1136 r., która zawiera 410 nazw miejsc miejscowych i osobowych, oraz Księga henrykowska z XIII w. (pochodzi z niej najstarsze polskie zdanie: „Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai”, które wypowiedział śląski chłop do swojej żony, chcąc, by odpoczęła).
Za najstarszą polską pieśń religijną uważa się Bogurodzicę datowaną na XII w. – jest to utwór oryginalny (nie znaleziono pierwowzoru), o wartości artystycznej (zawiera rymy wewnętrzne) i patriotycznej (śpiewano ją m.in. przed bitwą pod Grunwaldem, służyła zatem jako hymn). W Bogurodzicy lud zwraca się do Maryi z prośbą o wstawiennictwo u Boga poprzez postać Jezusa i Jana Chrzciciela (motyw deesis).
Innymi ważnymi dla rozwoju literatury zabytkami są: Kazania świętokrzyskie z połowy XIV w., Psałterz floriański z końca XIV w., Psałterz puławski z końca XV w. i Biblia królowej Zofii z połowy XV w.
Każdy na pewno słyszał o Kronice polskiej Galla Anonima, która powstała na dworze Bolesława Krzywoustego i obejmuje najdawniejsze podania wielkopolskie, dzieje dynastii Piastów do roku 1113. Utwór został napisany po łacinie i stanowi niemałe źródło wiedzy historycznej.
Jeśli chodzi o lirykę średniowieczną, warto wspomnieć o Lamencie świętokrzyskim znanym też jako Żale Matki Boskiej pod krzyżem z XV w., w którym przedstawiono Maryję opłakującą ukrzyżowanego Chrystusa. Utwór tego typu nazywamy planktem (łac. planctus – ‘płacz’). Innym ważnym dziełem jest Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią, w którym ukazano średniowieczną wizję śmierci jako szkieletu z kosą (motyw danse macabre). Na uwagę zasługuje również wiersz O zachowaniu się przy stole z 1415 r., którego autor podpisał się jako Przecław Słota (zaprzeczenie idei anonimowości średniowiecznej literatury). Utwór ten ma charakter obyczajowo-dydaktyczny, to dawny savoir-vivre mówiący o tym, jak należy spożywać posiłki.
Podsumowując, przedmiotem zainteresowania średniowiecznych twórców jest przede wszystkim wiara i śmierć.
Renesans, czyli odrodzenie
Nazwa epoki pochodzi z języka włoskiego: rinascita lub francuskiego: renaissance, co oznacza ‘odrodzenie’. Powrót do antycznych wzorców uznawany był bowiem za odrodzenie kultury. Za kolebkę renesansu uważa się Włochy. Czas trwania epoki to XV–XVI w. Podobnie jak w antyku, w odrodzeniu ceniono ład, harmonię, umiar, co przejawia się w sztuce obu okresów.
Renesans przyniósł nowe prądy umysłowe i religijne, a za najważniejsze można uznać humanizm i reformację. Powrócił antropocentryzm – człowiek znów stał się najważniejszym obiektem zainteresowania. Jeśli chodzi o humanizm, przyświecało mu hasło zaczerpnięte od rzymskiego komediopisarza Terencjusza: „Homo sum, humani nil a me alienum puto” (Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce). Renesansowym humanistą był człowiek wszechstronnie wykształcony, myślący, stawiający na pierwszym miejscu jednostkę jako wartość najwyższą. Wybitnymi humanistami epoki byli Leonardo da Vinci, Michał Anioł, Erazm z Rotterdamu.
Reformacja to ruch religijno-społeczno-narodowy mający na celu reformę znajdującego się w stanie kryzysu Kościoła rzymskokatolickiego – tutaj zapamiętać należy nazwisko Marcina Lutra, pierwszego reformatora. Późniejsi reformatorzy to kalwini i arianie. Kościół katolicki, który czuł się zagrożony, opracował strategię przeciwdziałania fali protestantyzmu, dlatego też powołał w 1534 r. zakon jezuitów i rozpoczął kontrreformację.
W powszechnej literaturze renesansowej zapisały się nazwiska takie jak Giovanni Boccaccio (twórca gatunku zwanego nowelą, autor Dekameronu – opowieści z czasów zarazy) czy Francesco Petrarca (autor wierszy miłosnych – Sonetów do Laury).
Renesans w Polsce
Polski renesans należy kojarzyć przede wszystkim z Mikołajem Rejem, ziemianinem ceniącym poczciwe życie, nazywanym ojcem języka polskiego (tu dowiesz się dlaczego: Polacy nie gęsi… Co Rej miał na myśli?), oraz z Janem Kochanowskim. Warto wspomnieć o najsłynniejszym polskim renesansowym kaznodziei – Piotrze Skardze, autorze Kazań sejmowych z 1597 r., w których ojczyzna przedstawiona została jako tonący okręt. Ważnym publicystą tego okresu był piszący po łacinie Andrzej Frycz Modrzewski, który pół wieku wcześniej stworzył traktat O poprawie Rzeczypospolitej, w którym pisał o obyczajach, prawach, wojnie, Kościele i szkole.
Jan Kochanowski jest najistotniejszą postacią polskiego renesansu, to prawdziwy poeta doctus (poeta uczony). W swojej twórczości nawiązywał do antyku (np. do postaci z mitologii), filozofii stoickiej i epikurejskiej (widać to w jego pieśniach, fraszkach, trenach). Był też tłumaczem biblijnych psalmów Dawida. Tworzył w języku polskim i po łacinie, co świadczy o jego humanistycznym, wszechstronnym wykształceniu. Napisał też pierwszy i jedyny dramat renesansowy – Odprawę posłów greckich – inspirowany wydarzeniami poprzedzającymi wojnę trojańską (a właściwie mającymi jej zapobiec).
Renesans na maturze
Do matury należy dobrze zapamiętać wybrane utwory liryczne Jana z Czarnolasu: fraszki, czyli krótkie wierszowane utwory, najczęściej o charakterze żartobliwym bądź refleksyjnym (chociażby Na zdrowie, Na lipę), treny (cykl XIX utworów żałobnych poświęconych zmarłej córeczce Urszulce, w których poeta przechodzi kolejne stadia kryzysu duchowego po jej śmierci) oraz pieśni (np. Czego chcesz od nas, Panie).
Motywy, które powiązać należy z twórczością Kochanowskiego, to motyw fortuny (zmienności losu), przemijania (Do gór i lasów, Treny), świata-teatru (Nie wierz Fortunie), cnoty (Pieśń XII z Ksiąg wtórych), sławy i nieśmiertelności poetyckiej (Pieśń XXIV z Ksiąg wtórych), Boga-artysty (pieśń Czego chcesz od nas, Panie), kobiety (Pieśń świętojańska o Sobótce), domu i ojczyzny (Na dom w Czarnolesie). Oczywiście utwory Jana z Czarnolasu pozostawiają jeszcze szersze pole do interpretacji, dlatego przed maturą warto powtórzyć sobie treść jego tekstów poetyckich – jest to idealny materiał do rozważań w kontekście matury ustnej czy rozprawki w części pisemnej.
?
