Akcent w języku polskim – czy wiesz o nim wszystko?
Znajomość zasad akcentowania w języku polskim jest niesamowicie istotna. Poszczególne słowa, a także całość wypowiedzi mogą bowiem zostać opacznie zrozumiane przez odbiorcę, jeśli je nieodpowiednio zaakcentujemy. Choć ta umiejętność bywa spychana na drugi plan, traktowana z mniejszą powagą niż zasady języka pisanego, warto ją opanować. Nawet jeśli uważacie, że akcent w języku polskim nie jest Wam obcy, ten artykuł usystematyzuje Waszą wiedzę. Zapraszamy!
Akcent w języku polskim współcześnie
W języku polskim wyróżniamy trzy rodzaje akcentowania: akcent zdaniowy, akcent wyrazowy oraz akcentowanie za pomocą zestrojów akcentowych. Współcześnie akcent w języku polskim oznacza mocniejszą wymowę (co w praktyce dzieje się za pomocą większej siły wydechu w trakcie artykulacji) danego fragmentu tekstu. Akcent nieprzypadkowo więc nazywamy również akcentem wydechowym.
Akcent zdaniowy
Akcent zdaniowy to inaczej wyszczególnienie siłą artykulacji danego wyrazu, a właściwie sylaby w nim akcentowanej. W języku polskim najsilniejszy akcent kładziemy na ostatni wyraz, najsłabszy natomiast – na pierwszy. Oczywiście jeśli gwoli wybrzmienia konkretnego sensu zdania zmianę akcentacji uznamy za konieczną, możemy jej dokonać. Musimy jednak pamiętać, że nasza wypowiedź wówczas nie będzie naturalna.
Akcent wyrazowy
Współczesna polszczyzna zwykle charakteryzuje się akcentem paroksytonicznym, a więc położonym na przedostatnią sylabę wyrazu. Istnieją jednak wyjątki w postaci akcentu inicjalnego, akcentu na czwartą sylabę od końca, akcentu oksytonicznego, a także akcentu proparoksytonicznego. Brzmi skomplikowanie? Nic bardziej mylnego! Już wyjaśniamy każde z powyższych odstępstw!
- Akcent inicjalny to inaczej akcent położony na pierwszą sylabę.
- Akcent położony na czwartą sylabę od końca występuje w pierwszej oraz drugiej osobie liczby mnogiej trybu przypuszczającego. Na przykład zrobiłybyście.
- Akcent oksytoniczny to z kolei akcent położony na ostatnią sylabę wyrazu albo zestroju akcentowego. W polszczyźnie występuje w wyrazach z przedrostkiem anty- (np. antygen), zestrojach akcentowych występujących z proklityką (takich jak do cna), w rzeczownikach jednosylabowych występujących z cząstkami eks-, arcy- oraz wice- (np. wicemistrz), w skrótowcach literowych takich jak PKO, a także w wyrazach obcych, zwykle zapożyczonych z języka francuskiego (np. à propos).
- Akcent proparoksytoniczny to natomiast akcent położony na trzeciej sylabie od końca. Tutaj sytuacja jest nieco bardziej skomplikowana, bowiem akcent ten występuje w dość dużej liczbie przypadków.
Akcent proparoksytoniczny – kiedy występuje?
Z tym akcentem mamy do czynienia w następujących przypadkach:
- czasowniki w pierwszej oraz drugiej osobie liczby mnogiej czasu przeszłego. Na przykład w wyrazach: myśleliśmy, prosiliście,
- tryb przypuszczający czasowników liczby pojedynczej oraz trzeciej osoby liczby mnogiej. Na przykład: zrobiłabym, myśleliby,
- dwusylabowe liczebniki występujące z cząstkami: -kroć,-sta,-set. Na przykład: siedemset, osiemkroć,
- rzeczowniki zakończone na -yka lub -ika utworzone na wzór łaciny lub z niej zapożyczone. Na przykład gramatyka lub kosmonautyka, cybernetyka,
- spójniki zespolone z morfemami (najmniejszymi fonemami) trybu warunkowego lub ruchomymi końcówkami osobowymi czasownika. Przykładowo: jeśliby.
Zestroje akcentowe
Istnieją wyrazy jednosylabowe, które choć nie mają akcentu same w sobie, z wyrazem poprzedzającym lub następującym tworzą fonetyczną całość. Wyrazy poprzedzające to inaczej enklityki. Należą do nich: jednosylabowe zaimki osobowe (mu, go), zaimek się oraz jednosylabowe czasowniki zaprzeczone (nie rób, nie bierz).
Wyrazy następujące nazywamy natomiast proklitykami. Należą do nich: partykuła nie z czasownikami przynajmniej dwusylabowymi (nie biegaj, nie robią, nie wytrzymałam), a także przyimki jednosylabowe (do ciebie, ku przestrodze). Tak więc w przypadku przyimków jednosylabowych akcent stawiamy właśnie na przyimek (na przykład w połączeniu do mnie). Kiedy natomiast do czynienia mamy z przyimkami dwusylabowymi, akcent kładziemy na sylabę końcową przyimka (na przykład w połączeniu poza tobą).
Akcent w języku polskim – historia
Warto przypomnieć o tekście, który opisuje historię języka polskiego, o tutaj: Język polski – skąd się wziął? Polszczyzna od narodzin do dorosłości!. Wracając jednak do meritum – język mówiony o tyle trudno zbadać w perspektywie historycznej, że potrzebne są nam materiały, których pozostało bardzo niewiele albo które nigdy nie były dostępne. Mamy jednak pewną wiedzę na ten temat, którą chętnie się z Wami podzielimy! Akcent inicjalny, o którym pisaliśmy, pojawił się w polszczyźnie w XIV wieku. Był to wówczas akcent dominujący. Współcześnie zachował się w gwarze podhalańskiej, jednej z gwar dialektu małopolskiego.
Na przełomie XV i XVI wieku z pierwszej sylaby akcent wyrazowy przeniósł się na przedostatnią. Między innymi ta właśnie zmiana zwiastowała koniec okresu staropolskiego, a początek średniopolskiego. Kolejne lata przyniosły pojawienie się akcentu paroksytonicznego, czego skutki w polszczyźnie pozostają trwałe do dzisiaj.
Jak widzicie, akcentowanie w języku polskim, choć dla wielu intuicyjne, może sprawiać pewne trudności. Historia zmieniała nasz akcent, a w niektórych zakątkach Polski pozostawiła nietypowe formy akcentowania. Jedno jest pewne – akcent jest ważny i warto stosować go prawidłowo!
?
