Bezokolicznik – wszystko, co należy o nim wiedzieć
Trudno wyobrazić sobie naszą poczciwą polszczyznę bez czasowników. Wyrażają one czynności i stany, wszelkie działania. Odmieniają się przez kategorie takie jak: czasy, osoby, liczby, rodzaje czy tryby. Praktycznie każdy czasownik ma formę bezokolicznika, czyli formę podstawową, która jest tych kategorii pozbawiona. Poznajmy bliżej to pojęcie gramatyczne, ponieważ pełni w języku kilka interesujących funkcji. Przed Wami bezokolicznik.
Bezokolicznik – czym jest?
Bezokolicznik, łac. infinitivus, to nieosobowa forma czasownika, a zarazem forma hasłowa w słownikach. Jak go łatwo rozpoznać? Kiedy nie możemy wskazać osoby, czasu ani liczby czasownika – forma ta nie wskazuje na żadne okoliczności zdarzenia.
Bezokolicznikowi przysługuje jedynie kategoria aspektu (formy niedokonane i dokonane):
szyć – uszyć,
kupować – kupić.
Ponadto bezokoliczniki zakończone są na -ć i -c, np. stać, uciec. Jest to ich cecha charakterystyczna (choć cudzoziemcy uczący się polskiego powinni uważać, gdyż wiele rzeczowników, np. teść czy złość, też kończy się na -ć).
Kiedy używamy bezokoliczników?
Bezokoliczników używamy częściej, niż nam się wydaje. W zdaniu są częścią składową form czasu przyszłego złożonego, np.
- Jutro będziemy trenować.
- Zaczniesz zarabiać własne pieniądze.
Bezokoliczniki mogą także pełnić funkcję podmiotu:
- Dobrze jest się bawić.
- Oszczędzać nie jest łatwo.
… a także dopełnienia:
- Zaczęło padać.
- Poszłam posprzątać w kuchni.
Części zdania przypominamy tutaj: Części zdania – orzeczenie, podmiot, przydawka i pozostałe.
Wiele gramatyk wskazuje na występowanie orzeczenia modalnego, które składa się z czasownika modalnego typu kazać, musieć, można, trzeba, należy (sprawdźcie przy okazji, czym są czasowniki niefleksyjne: Czasowniki niewłaściwe. Można, warto, należy, a nawet trzeba przeczytać ten tekst!) i bezokolicznika, np.
- Trzeba umyć talerze.
- Kazała nam nauczyć się wiersza na pamięć.
Bezokoliczników używamy również w apelach-rozkazach:
Stać! Strzelać!
czy pytaniach:
Zaczynać? Otworzyć drzwi?.
Kłopotliwy bezokolicznik
Wielu osobom kłopot sprawia nie tyle koniugacja, co podanie podstawowej formy czasownika. Dochodzi tu często do przekroczenia normy językowej, czyli błędów. Najwięcej problemów sprawiają czasowniki pochodne od myśleć. Niektóre kończą się na -eć, a niektóre na -ić. Zajęliśmy się niegdyś wyrazem wymyślić: Wymyślić czy wymyśleć? Rozwiewamy wszystkie wątpliwości!, a dziś przedstawiamy pełną listę kłopotliwych bezokoliczników pochodzących od myśleć.
Bezokoliczniki zakończone na -ić:
- domyślić się,
- namyślić się,
- obmyślić,
- rozmyślić się,
- wymyślić,
- zamyślić się.
Bezokoliczniki zakończone na -eć:
- myśleć,
- pomyśleć,
- przemyśleć.
Jak łatwo sprawdzić, czy dany bezokolicznik będzie kończył się na -ić? W czasie przeszłym w formach osobowych pojawi się litera i: wymyśliła, namyślili się.
Warto przyjrzeć się czasownikowi patrzeć. Bezokolicznik ten występuje w dwóch wariantach: patrzeć i patrzyć – obydwie formy są poprawne. Z kolei wyrazy pochodne mają jedynie końcówkę -yć:
- dopatrzyć się,
- opatrzyć się,
- podpatrzyć,
- wypatrzyć,
- zapatrzyć się.
Na koniec zwracamy jeszcze uwagę na czasowniki takie jak: rzec, zrzec się, uciec, zaprzysiąc (ewentualnie: zaprzysięgnąć), skrzypieć, mżyć. Są one często używane w nieprawidłowej postaci.
I jeszcze ciekawostka, żeby zakończyć lekturę tekstu z lekką dozą zaintrygowania. Czy wiedzieliście, że wyraz powinien w swoim paradygmacie nie ma bezokolicznika? Znacie może inne bezokolicznikowe osobliwości?
?
