Gwara śląska – zakamarki ślónskij godki
Etnolekt to nic innego jak odmiana języka określająca tożsamość danej grupy etnicznej. Co ważne, termin ten używany jest zwykle w przypadku, gdy kwestią sporną okazuje się zdefiniowanie danego systemu jako osobnego języka lub dialektu. Przyjmijmy więc, że w tym artykule gwara śląska będzie przez nas określana terminem etnolektu. Skoro ustaliliśmy tę kluczową kwestię, możemy przejść do tego, czym jest, skąd się wziął i jakie tajemnice skrywa w sobie etnolekt śląski.
Ślązacy jako mniejszość
Wedle spisów powszechnych przeprowadzonych w latach 2002 i 2011 to właśnie Ślęzacy stanowią największą pod względem liczebności mniejszość w Polsce. W roku 2002 przynależność do niej zadeklarowało ok. 173 tys. osób, natomiast w roku 2011– ponad 800 tys. Badania wskazują także, że jest to najszersza grupa etniczna posługująca się na co dzień etnolektem, bowiem w 2011 roku używanie go zadeklarowało ponad pół miliona Ślązaków.
Jak wspomnieliśmy we wstępie, termin etnolekt okazuje się szczególnie pomocny w sytuacjach spornych dotyczących zdefiniowania danego systemu jako osobnego języka. Nie inaczej jest w przypadku ślónskij godki. Mniejszość śląska w walce o upodmiotowienie prawne swojej grupy szczególny nacisk kładzie na działania, które mają na celu uznanie śląskiego etnolektu za język regionalny.
Gwara śląska i jej dzieje
Historia Śląska w znacznym stopniu uwarunkowana jest jego położeniem i zasobnością w bogactwa naturalne. Region ten co kilkaset lat zmieniał przynależność administracyjną. Niewątpliwie wpłynęło to na rozwój języka rdzennych mieszkańców Śląska. Największą rolę w jego kształtowaniu odegrały języki: polski, niemiecki, słowacki i morawski. Etnolektem śląskim posługiwała się wówczas niewielka grupa osób, co wpłynęło na to, że nie obejmował on wszystkich aspektów życia. Używano go zwykle jedynie w domu. Gwara śląska nie wychodziła poza rodzinno-domową przestrzeń.
Ślązacy oczami Prusów
W XVIII-wiecznych Prusach etnolekt śląski określano mianem Wasserpolnish z uwagi na fakt, że ogromna część ówczesnych Ślązaków trudniła się flisactwem (rzecznym spławem towarów). Nieprzypadkowo o tym wspominamy, ponieważ właśnie termin Wasserpolnish, potwierdzający pewną autonomiczność Ślązaków, w XIX wieku stał się podstawą do (bezskutecznego wówczas) ubiegania się przez mniejszość o szkolne nauczanie w etnolekcie śląskim.
Etnolekt śląski a Polska Rzeczpospolita Ludowa
Po II wojnie światowej w wyniku ustaleń pomiędzy Kremlem a aliantami Polska zyskała prawie całe terytorium Śląska. Proces polonizacji przejętych ziem sprawił, że Ślązakom, którzy znaleźli się na terytorium Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, surowo zabraniano mówić w języku niemieckim. Dotychczasowi jego użytkownicy zaczęli posługiwać się śląskim etnolektem, co jednak dozwolone było jedynie w przestrzeni domowej, a samą gwarę uważano za język nizin społecznych. Zmianę przyniósł przełom XX i XXI wieku.
Popularyzacja ślónskij godki
Wspomniany na początku artykułu spis powszechny przeprowadzony przez Główny Urząd Statystyczny w 2002 roku sprawił, że o etnolekcie śląskim zaczęto intensywniej myśleć. Wyniki ówczesnych badań (mówiące o ponad 56 600 osobach posługujących się gwarą śląską) otworzyły oczy działaczom społecznym, kulturalnym i śląskim elitom. W 2008 roku zarejestrowano Towarzystwo Kultywowania i Promowania Śląskiej Mowy – Pro Loquela Silesiana oraz Tôwarzistwo Piastowaniô Ślónskij Môwy „Danga”.
Charakterystyka etnolektu śląskiego
Gwara śląska cechuje się m.in. typowymi dla niej samogłoskami. Warto tutaj wyróżnić np. á pochylone o wymowie dwugłoskowej (ou lub åu), tak samo (bo dwuzgłoskowo) wymawiane o oraz ó (uo lub uó), samogłoskę é ścieśnione po spółgłoskach twardych i miękkich wymawianą jako y, a także specyficzną wymowę ogólnopolskiej samogłoski ą (przed samogłoskami wymawianą jako ón, óm lub óń, na końcu wyrazu zaś tylko jako óm) oraz ogólnopolskiej samogłoski ę (przed spółgłoskami wymawianą jako ym, yn, yŋ oraz yń).
Warto także wspomnieć o spółgłoskach. Otóż w etnolekcie śląskim rzy wymawia się jako rzi, spółgłoskę ł często (kiedy kończy śródwyrazową grupę spółgłoskową) się redukuje, w wyniku czego np. ze słowa głowa pozostaje wyraz gowa.
Gwara śląska – mikrosłownik
Jednym z ciekawszych aspektów nauki o dialektach jest poznanie poszczególnych słów danej gwary. Przygotowaliśmy dla Was kilkadziesiąt ciekawych wyrażeń.
- blizablajfer – piorunochron
- cknić się – tęsknić
- flek – plama
- szolka – szklanka
- cyja – akordeon
- binder – krawat
- ćma – ciemność
- dziwać się – przyglądać się
- epny – ogromny
- blomwaza – wazon
- koło – rower
- ruby – gruby
- borajstwo – biedaczek
- kibel – wiadro
- fto – kto
- ryma – katar
- blank – całkiem, zupełnie
- lajbik – biustonosz
- bryle – okulary
- zołza – sos
- ciarach – brudas
- starka – babcia
- fertig – gotowe, zrobione
- hasiok – śmietnik
- tablet – taca
- chachar – łobuz
- paciulok – oferma
- fliger – samolot
- forsztelować – wyobrażać
- habić – kraść
- bana – tramwaj lub kolej
- klachać – plotkować
- styknie – wystarczy, dosyć
- luftować – wietrzyć
- kista – szkrzynka
- wachować – pilnować
- bery – bzdury, opowiastki, bajki
- dziołcha – dziewczyna
- juzaś – znowu, znów
- kusik, kusiol – całus, buziak
- apluzyna – pomarańcza
- kokotek – kran
- bajtel – chłopiec, dziecko
- kichol – nos
- klupać – pukać, stukać
- asić się – chwalić się
- gryfny – ładny
- ciul – penis
- larmo – gwar, hałas
Dzięki tym wyrazom oraz zwrotom macie szansę zabłysnąć w towarzystwie rodowitych Ślązaków. :) Jak sami widzicie, etnolekt śląski w znacznym stopniu różni się od języka polskiego, a jego historia wzbudza refleksję nad procesem konstruowania i ewolucji języków oraz wszelkich etnolektów.
