Motyw kobiety w literaturze

Kobiet w literaturze nie brakuje. Niewieście portrety literackie są przy tym różne – tłoczno tam od żon, matek, kochanek, narzeczonych, niewinnych dziewcząt i prowokacyjnych kusicielek, kobiet nieszczęśliwych i radosnych, silnych i słabych, dobrych i okrutnych.
Trudno byłoby więc stworzyć kompletny katalog kobiecych postaci literackich, ale warto prześledzić chociaż kilka ich najbardziej znanych ujęć. Omówmy więc pokrótce motyw kobiety w literaturze.

Motyw kobiety w literaturze

Kobiece role

Role kobiety są rozmaite – zarówno w literaturze, jak i w życiu. Co więcej, kobieta odgrywa zwykle kilka ról życiowych, nie ograniczając się do jednej pozycji w świecie i rzeczywistości.
Obok niewiast strzegących domowego ogniska są więc działaczki, oprócz wiernych żon kobiety niewierne, nieopodal delikatnych marzycielek te twardo stąpające po ziemi, poza idealnymi towarzyszkami życia spotyka się femme fatale, które prowadzą mężczyzn do zguby, kuszą i uwodzą, są w literaturze grzesznice, buntowniczki i uległe. Są kobiety prostytutki i kobiety będące obiektem uczuć i namiętności.

Pierwsza kobieta

Wszystko zaczęło się od Ewy, kobiety z Raju, pierwszej niewiasty stąpającej po ziemi, pramatki ludzi. Stworzona z żebra Adama jest jednocześnie pierwszą żoną i pierwszą grzesznicą. Kiedy ulega namowom węża, w którego wcielił się szatan, kładzie kres rajskiej szczęśliwości, stając się symbolem grzechu, ale także ludzkiej ciekawości i kuszenia – to w końcu ona namawia męża do skosztowania owoców z drzewa poznania dobra i zła. Jej czyn oznacza więc sprzeniewierzenie się woli boskiej, co naturalnie ma swoje poważne konsekwencje. Kategoryczne słowa, które usłyszy od Boga:

„W bólach będziesz rodziła dzieci”,

to jednak nie tylko zapowiedź porodowych udręk, ale życia pełnego trudu i znoju.

Biblijny przekaz poprzez swą potężną symboliczną siłę prowokował na przestrzeni czasu liczne nawiązania literackie do tej postaci, co sprawiło, że motyw pierwszej kobiety jest motywem często powracającym i wciąż pełnym sensów.

Motyw kobiety. Mitologiczna galeria kobiecości

Pełna kobiet jest również mitologia. To jednak kobiety o specjalnym statusie – boginie. Odróżniająca je od ludzi pozycja nie uwalnia ich jednak od czysto ludzkich uczuć i namiętności.
Królową Olimpu w mitologii greckiej jest Hera, córka Kronosa i Rei, siostra i żona Zeusa – najwyższego z bogów. Jest opiekunką kobiet, żon i położnic, patronką macierzyństwa i małżeństwa. Nieustannie jednak cierpi z powodu zdrad swojego męża, a próbując im zapobiec, nie przestaje walczyć z kochankami niewiernego. Znamienny jest również jej udział w konkursie piękności, który wygrywa Afrodyta, co sprawia, że Hera staje się wrogiem Trojan.

Afrodyta to z kolei bogini miłości, żona Hefajstosa, opiekunka żeglarzy, która dopuszcza się małżeńskiej zdrady i zostaje zdemaskowana przez męża. Pieczę nad lasami sprawuje Artemida, natomiast Atena uosabia mądrość, jest również boginią pokoju i słusznej wojny.

Kobieta żona

Archetypem żony wiernej jest niewątpliwie Penelopa z Odysei Homera – lojalna i oddana czeka na męża przez dwadzieścia długich lat. Na drugim biegunie umieścić by można z kolei bohaterki takie jak Emma Bovary czy Anna Karenina. Ta druga zdradza męża z hrabią Wrońskim, co jednak nie czyni jej szczęśliwą, bo ostatecznie porywa się na samobójstwo. Łyk arszeniku pozbawia życia także niewierną Emmę, marzycielkę zaczytaną w sentymentalnych powieściach.

Niewierną żoną okazuje się bohaterka ballady Mickiewicza Lilije, która dopuszcza się zbrodni na mężu, żeby ukryć swoją zdradę. Wierności nie dochowuje także Jagna z Chłopów, która porwana przez ogień namiętności staje się wkrótce ofiarą społeczności.

Kobieta matka

Postać kochającej matki pojawia się już w mitologii – to Demeter. Bogini płodności, dowiedziawszy się o losach zaginionej córki Kory, sprawia, że ziemia staje się jałowa i bezpłodna. Od cierpień macierzyńskich nie jest wolna również Niobe, żona króla Teb, która po stracie dzieci zmienia się w płaczący kamień.

Archetypem kochającej matki jest także Maryja. Matka Jezusa będzie pokornie wypełniać wolę boską, rodzić w uwłaczających warunkach, aby potem patrzeć na męczeńską śmierć syna.
Ale macierzyństwo ma również swoją drugą stronę, również w literaturze. Przykładem dorastania do roli matki, a jednocześnie ilustracją przekonania, że macierzyństwo nie jest odpowiednią drogą dla każdej kobiety, jest Przymierze z dzieckiem Marii Kuncewiczowej. Być może dzisiaj podobne głosy nie wzbudzają tyle kontrowersji, ale na początku XX wieku była to rzecz niesłychana.

Motyw kobiety w literaturze. Niewinność i przebiegła kokieteria

Zosia z Pana Tadeusza to niewinne i bezpretensjonalne dziewczę, którego policzki regularnie oblewa rumieniec wstydu, zwłaszcza w odpowiedzi na zaloty Tadeusza. Przeciwieństwem tej nieśmiałej istoty jest uwodzicielska Telimena, która celowo i świadomie zwraca na siebie uwagę, chcąc wzbudzić swoją osobą zainteresowanie.

Kokietką, ale zarazem ofiarą jest Lolita – tytułowa bohaterka powieści Vladimira Nabokova. Nieletnia i niedojrzała kobieta staje się obiektem obsesji seksualnej dojrzałego mężczyzny, ale sama potrafi również posługiwać się swoim wdziękiem.
Rozkapryszoną materialistką, która uwodzi zakochanego w niej mężczyznę, aby zaręczyć się z nim wyłącznie dla własnych korzyści, a ostatecznie doprowadzić do zguby, jest Izabela Łęcka. To piękna, ale nieczuła i zimna lalka, która w rzeczywistości gardzi Wokulskim, choć rozkochuje go w sobie.

Motyw kobiety w literaturze – buntowniczki i działaczki

Kobieta zbuntowana i niepokorna – taką postać zna już literatura starożytna. Antygona, sprzeciwiając się władzy i prawu, kończy jednak tragicznie. Ma zostać zamurowana żywcem, ostatecznie popełnia samobójstwo, ale przecież swojego brata grzebie w imię wyższości praw moralnych i boskich. Przeciwieństwem buntowniczki jest jej siostra Ismena, pokorna i pełna lęku, która napomina najbliższą sobie kobietę, usiłując odwieść ją od nielegalnego pochówku.

Dzielną niewiastą jest z całą pewnością Mickiewiczowska Grażyna, kobieta niezłomnej siły, odważna i oddana ojczyźnie. Sprzeciwiając się planom męża, litewskiego księcia Litawora, przejmuje poniekąd jego rolę. Wdziewa mężowski strój, aby stanąć na czele wojska i zginąć bohatersko na polu walki podczas starcia z Krzyżakami.
Prężnie działa również Stasia Bozowska z Siłaczki Stefana Żeromskiego, która poświęci swoje życie dla idei. Młoda nauczycielka podejmuje nierówną walkę i choć umiera wskutek braku pomocy, to pozostaje wzorem służby, życia moralnie pięknego i jednak zwycięstwa.

Kobieta w emocjach

Znaną literacką histeryczką i dziwaczką jest Emilia Korczyńska z Nad Niemnem. Ta egzaltowana kobieta życie spędza w swoim pokoju na lekturze i uskarżaniu się na zdrowie. Nieustające migreny to jej chleb powszedni, którym częstuje regularnie swoje otoczenie.
Rozchwiana emocjonalnie jest również Barbara Niechcic z Nocy i dni. Każdy jej dzień naznaczają czarne wizje, obsesyjna troska i zmienne nastroje. Ciągłe zarzuty kierowane pod adresem męża Bogumiła wynikają z frustracji, których źródłem są niezrealizowane marzenia i ambicje. Choć fantazje o niespełnionej miłości i obrazy wśród nenufarów będą jej towarzyszyć do końca, to bohaterka podejmuje trudy i znoje nie zawsze łatwego życia.

Kobiety nieszczęśliwe

Literatura nie zapomina również o kobietach nieszczęśliwych, samotnych, zranionych i złamanych przez życie. Porusza nas dramatyczna historia prostej, wiejskiej kobiety, która najmuje się w mieście jako służąca. To Kaśka Olejarek z powieści Kaśka Kariatyda Gabrieli Zapolskiej, która wbrew tytułowemu określeniu zmierza prosto ku upadkowi, a choć nieświadomie staje się ofiarą własnej naiwności i namiętności, to nie sposób w jej historii nie dostrzec zakłamania i okrucieństwa otaczających ją ludzi. Wykorzystana przez kochanka i zepchnięta na dno przez społeczeństwo umiera w samotności, wcześniej rodzi martwe dziecko.

Nad swoją zmysłowością nie panuje wspomniana już Jagna z Chłopów, która wabi i kusi wielu mężczyzn, za co spotyka ją najwyższa kara. Zostaje wykluczona ze społeczności, wygnana z rodzinnej wsi i rzucona na pastwę losu.

Portret kobiety nieszczęśliwej szkicuje również Maria Kuncewiczowa w Cudzoziemce. Róża Żabczyńska wiedzie życie pełne frustracji, co mocno odbija się na otoczeniu, które bez przerwy dręczy. Nieszczęśliwa miłość i niespełniona kariera skrzypaczki stają się bowiem przyczyną nieustającego konfliktu między bohaterką powieści a światem i ludźmi.

Kobiety okrutne

Mord na własnej siostrze, dokonany świadomie i z pełną premedytacją, z całą pewnością wystarczy, żeby zdefiniować bohaterkę dramatu Słowackiego jako kobietę okrutną. Ale to tylko początek występnej drogi Balladyny, która również potem okazuje się zdolna do wielu karygodnych czynów. Jest przebiegła i wyrachowana, choć niewolna od wyrzutów sumienia. Znamię na jej czole to piętno morderczyni, którego nie pozbędzie się do samej śmierci, a ginie w końcu rażona piorunem.

Bezwzględna i wyrachowana jest również Lady Makbet, kobieta szalona i pozbawiona skrupułów. Namawia męża do wspólnej zbrodni, ale po jej dokonaniu popada w obłęd.
Do katalogu kobiet złych i bezdusznych idealnie pasuje także Aniela Dulska. Właścicielka czynszowej kamienicy jest kobietą zaradną, oszczędną i praktyczną, ale zarazem okrutną i fałszywą. Tolerując uwiedzenie biednej służącej przez syna, obnaża swoją obłudę i bezwzględność.

Motyw kobiety w literaturze

Przywołane powyżej postacie to jedynie niewielki wycinek galerii kobiecych portretów literackich. O kobietach, które zaludniają karty powieści, nowel, opowiadań i zbiorków poezji, można by przecież rozmawiać godzinami.

Z całą pewnością więc i Was nieraz poruszyły losy niewiast literackiego świata. Chętnie poznamy sylwetki kobiet, które wzruszają i ekscytują, wstrząsają i wytrącają z błogiej świadomości, może też irytują, drażnią i niecierpliwią.

?