Przerzutnia – wszystko, co warto o niej wiedzieć

Domeną literatury, a zwłaszcza poezji, jest szczególna organizacja języka, znacznie wykraczająca poza ramy codziennej komunikacji. Sprawia to, że słowa i ich układ koncentrują uwagę odbiorcy wypowiedzi nie tylko na treści, ale zwracają ją również w stronę formy, która pewne znaczenia i sensy uwypukla i podkreśla. W poezji stosuje się w tym celu m.in. środek stylistyczny zwany przerzutnią.

Przerzutnia – co to jest? Definicja, rodzaje, przykłady

Przerzutnia a wiersz

Wiersz jest rodzajem wypowiedzi, która wyróżnia się swoistą językową organizacją. Jej podstawową jednostką jest wers będący samodzielną całością intonacyjną. Ale obok podziału na wersy występuje jeszcze porządek zdaniowy – ich wzajemne relacje przebiegać zaś mogą rozmaicie. W przypadku jednak, kiedy porządek intonacyjny i porządek składniowy wyraźnie się rozmijają, mamy do czynienia z przerzutnią.

Przerzutnia, zwana inaczej przeskocznią, zazębieniem czy zwarciem międzystrofowym, jest jednym ze środków stylistycznych, o których pisaliśmy już tutaj: Środki stylistyczne, które warto znać. Metafora, hiperbola, oksymoron….

Ojcem przerzutni w poezji polskiej jest Jan Kochanowski, ale jej tradycja sięga czasów starożytnych.

Co to jest przerzutnia? Definicja

Słownikowe definicje mówią, że przerzutnia to przeniesienie do następnego wersu części zdania, wyrazu lub kilku wyrazów należących do wersu poprzedniego. Albo też że jest to pewna rozbieżność pomiędzy granicą wersu a jednostką składniowo-intonacyjną.

Ale co to właściwie znaczy?
Na czym dokładnie polega rzeczona rozbieżność?

Oznacza to, że fragment jakiegoś wypowiedzenia, będącego względnie samodzielną całością, zostaje przeniesiony (przerzucony!) z jednego wersu do następnego albo nawet do kolejnej strofy. Tym samym rozbita zostaje określona całość znaczeniowa i składniowa, bo zakończenie wyrażanej myśli znajduje się na początku wersu kolejnego.

Na przykład:

Posiałem na gładkiej roli
drewnianego stołka
ideę nieskończoności
(Zbigniew Herbert)

I nie miłować ciężko, i miłować
Nędzna pociecha (...)
(Mikołaj Sęp-Szarzyński)

Kto drugi tak bez świata oklasków się zgodzi
Iść... taką obojętność, jak ja, mieć dla świata?
(Juliusz Słowacki)

Zastosowanie przerzutni ma swoje odzwierciedlenie w zapisie – na granicy wersów (tam gdzie występuje przerzutnia) nie stawia się żadnych znaków interpunkcyjnych.
Jeśli zaś chodzi o realizację głosową, to można w tym przypadku zachować intonację zdaniową i potraktować rozbity fragment jako całość – wówczas na końcu wersu nie bierzemy oddechu. Prowadzi to do prozaizacji wiersza oraz zaburzenia rytmu i zakłócenia jego harmonii.

Ale równie dobrze możemy podkreślić koniec wersu, żeby rytm wiersza jednak utrzymać. Przerzutnia wymusza wówczas zawieszenie głosu, a tym samym sprawia, że całość składniowo-znaczeniowa zostaje rozbita.
Ma to swoje konsekwencje.

Rodzaje przerzutni

Kryterium podziału przerzutni jest miejsce jej występowania, dlatego wyróżnia się:

Ogniem, żałością wre zamknięte łono;
A kiedy zacznę się na serce dąsać,
Chciałbym je wyrwać z mych piersi i skąsać,
I precz odrzucić tę rzecz tak zhańbioną

Twoją miłością, że ognie, co płoną,
Dotąd nie mogły go uczynić czystym!
A ty myślałaś, że ja z tym ognistym
Sercem – nazwę cię kochanką i żoną?
(Juliusz Słowacki)

Niewdzięczna! może dzisiaj, królowa biesiady,
Ty w tańcu rej prowadzisz wesołej gromady,
Lub może się nowymi miłostkami bawisz […].
(Adam Mickiewicz)

Pokój – szczęśliwość, ale bojowanie
Byt nasz podniebny.
(Mikołaj Sęp Szarzyński)

Funkcje przerzutni

Konsekwencje zastosowania przerzutni bywają rozmaite, co najlepiej widać w konkretnych realizacjach. To w pierwszej kolejności załamanie rytmu i urozmaicenie melodii wiersza, a więc również przerwanie jego monotonii.
Ale przerzutnia, zmieniając schemat rytmiczny, przede wszystkim wywołuje efekt zaskoczenia i budzi w odbiorcy określone emocje. Zaakcentowane poprzez jej obecność treści szokują i angażują czytelnika, zwracają i natężają jego uwagę, prowokują i zmuszają do czujności.

Wzmocnienie znaczeń nierzadko więc dodaje dramatyzmu, a często też rozbija spójną wizję świata przedstawioną wcześniej. Niekiedy przerzutnia wręcz utrudnia zrozumienie i interpretację, bo pozostawia odbiorcy decyzję co do odczytania danego utworu.

Z wielu możliwości i funkcji przerzutni chętnie korzystał Jan Kochanowski w Trenach, np. umieszczając zaimki na początku kolejnych wersów, co dodatkowo akcentuje osobisty wymiar cierpienia i takiż charakter utworu:

Nigdyć by ona była bez wielkiej żałości
Mojej umrzeć nie mogła, nigdy bez ciężkości
I serdecznego bolu, w którymkolwiek lecie
Mnie by smutnego była odbiegła na świecie;
(Jan Kochanowski)

Przerzutnię uwielbiali twórcy barokowi, tacy jak Mikołaj Sęp Szarzyński, Daniel Naborowski, Jan Andrzej Morsztyn. Z przerzutni korzystali również: Wisława Szymborska, Tadeusz Różewicz, Stanisław Barańczak i wielu, wielu innych twórców, których nie sposób tu wymienić.

Przerzutnię cenił sobie również Adam Mickiewicz, obficie czerpiąc z jej funkcji. Szczególne ich nagromadzenie widać w Panu Tadeuszu, począwszy już od samej inwokacji.

?