Romantyzm
Znajomość epok literackich pozwala nam lepiej zrozumieć klasykę literatury. Żadne dzieło nie powstaje bowiem w kulturowej próżni. Dziś przed Wami tekst szczególnie przydatny maturzystom – omawiamy pokrótce epoki, począwszy od romantyzmu, skończywszy na współczesności. Na egzaminie najwięcej tematów dotyczy właśnie literatury z XIX i początku XX w! Kontynuujemy nasz cykl. Epoki literackie – romantyzm.
Pozostałe epoki literackie omawiane są w osobnych artykułach, do których zapraszamy:
Romantyzm
Romantyzm to prąd umysłowy i literacki, który w Europie rozwijał się od lat 90. XVIII w. do pierwszej połowy XIX w. W Polsce za początek epoki uważamy rok 1822 – rok wydania I tomu Poezji Adama Mickiewicza (który zawierał Ballady i romanse), zaś za jej zakończenie – rok 1863 (wybuch powstania styczniowego). Nazwa romantyzm pochodzi od łacińskiego słowa romanus, które co prawda oznacza ‘rzymski’, ale nie w tym przypadku.
W średniowieczu romańskimi nazywano języki tubylczych narodów w rzymskich prowincjach (germańskie i galijskie, pomieszane z łaciną), zaś legendy, baśnie i podania tych ludów nazywano romancami. Utwory pisane w tym duchu uznawano na początku XIX w. za romantyczne. W Europie romantyzm rozwijał się najprężniej w Niemczech (tam już w drugiej połowie XVIII w. trwał okres poprzedzający romantyzm – preromantyzm – tzw. Sturm und Drang; wówczas powstawały dzieła Goethego czy Schillera), Anglii, Francji i Rosji.
Założenia romantyzmu
Romantyzm przeciwstawiał się oświeceniowemu sposobowi pojmowania świata. Romantycy pragnęli poznawać go za pomocą uczuć, intuicji, wyobraźni. Najważniejsze założenia tej epoki – czyli romantyzmu – to, przypomnijmy:
- Mistycyzm i irracjonalizm, czyli prymat uczucia nad rozumem, duchowość, wiara w sny i widzenia.
- Silne poczucie przynależności do narodu, patriotyzm, chęć poświęcenia się za ojczyznę (prometeizm), szczególnie w kontekście zrywów narodowych.
- Artysta pojmowany jako wieszcz, przewodnik narodu i ludzkości w dążeniu do wolności i absolutu.
- Ludowość – fascynacja ludem, jego folklorem, życiem w zgodzie z naturą, zainteresowanie romantyków ludowymi wierzeniami.
- Orientalizm – zafascynowanie kulturą Wschodu.
- Fantastyka – zainteresowanie nadprzyrodzonymi istotami, zjawiskami (duchy, upiory, duszki leśne).
- Indywidualizm – to typowa cecha bohatera romantycznego – jednostki niezrozumianej przez społeczeństwo, buntownika (Kordian z dramatu Słowackiego, Konrad z III cz. Dziadów). Warto przy okazji wspomnieć, że postać zbuntowana, waleczna, tajemnicza to bohater bajroniczny (nazwa pochodzi od nazwiska pisarza George’a Byrona), a bohater werteryczny (jego prototypem był Werter z powieści Goethego) – wrażliwy, neurotyczny, nieszczęśliwie zakochany, typ samobójcy. Nierzadko w bohaterze romantycznym dokonuje się przemiana wewnętrzna (z Gustawa w Konrada, z Jacka Soplicy w Księdza Robaka) – takiego bohatera nazywamy dynamicznym.
Artystów romantycznych inspirowały melancholijne krajobrazy przedstawiające ruiny, cmentarze, samotne drzewa, góry, morze i chmury (widocznie jest to w malarstwie Caspara Davida Friedricha), dlatego też nastrój dzieł pochodzących z tej epoki jest tajemniczy. Sztuka nierzadko nawiązywała do średniowiecza.
Romantyzm – gatunki literackie
Jeśli zaś chodzi o pisarstwo, w romantyzmie rozwinęło się kilka typowych dla tej epoki gatunków literackich:
- Dramat romantyczny – inspirowany twórczością Szekspira poprzez wprowadzenie postaci i wydarzeń fantastycznych, niesceniczny. Zanik typowego podziału na akty i sceny, kompozycja najczęściej jest otwarta (niejasne zakończenie). Dramaty romantyczne to Dziady Mickiewicza, Kordian Słowackiego czy Nie-Boska komedia Krasińskiego.
- Ballada – to gatunek synkretyczny, łączący cechy trzech rodzajów literackich (epicka narracja, czas, miejsce akcji, bohaterowie; wierszowana budowa i bogactwo środków stylistycznych jak w liryce; partie dialogowe jak w dramacie). Ballada inspirowana jest ludowymi podaniami, a jej nastrój – tajemniczy. Najbardziej znane ballady to Romantyczność, Świtezianka i Lilie Adama Mickiewicza.
- Powieść poetycka – łączyła liryzm z epicką opowieścią. Jej bohaterem jest owiany tajemnicą indywidualista, chronologia wydarzeń zakłócona, sceneria egzotyczna bądź historyczna. Powieści poetyckie tworzył Mickiewicz (Konrad Wallenrod, Grażyna), Słowacki (Żmija), a także zapomniani już twórcy, tacy jak Seweryn Goszczyński czy Antoni Malczewski.
- Poemat dygresyjny – gatunek łączący epicki poemat z liryzmem. Fabuła jest nieskomplikowana, a sporo miejsca zajmują liczne dygresje narratora, nierzadko ironiczne, najczęściej dotyczące własnego pisarstwa (jak w Beniowskim Słowackiego).
Romantyzm – o liryce i nie tylko
W romantyzmie szczególne miejsce miała liryka – nie wypada nie znać Do M***, wiersza o tematyce miłosnej, czy Sonetów krymskich Mickiewicza, które są owocem jego podróży na Krym podczas zesłania, wyrażających zachwyt nad orientalną przyrodą, a zarazem – tęsknotę za ojczyzną.
Z lirycznej twórczości Słowackiego przypomnijmy choćby Testament mój, Hymn czy W pamiętniku Zofii Bobrówny – utwory, w których uwidoczniona jest romantyczna biografia emigranta. Nie zapomnijmy o Norwidzie i jego Pielgrzymie – utworze ukazującym życie jako wieczną tułaczkę. Częste motywy w poezji romantycznej to tęsknota za ojczyzną, miłość, przyroda.
Wierszem przełomowym jest Oda do młodości z 1820 r. – można uznać go za manifest polskiego romantyzmu (podobnie jak balladę Romantyczność). Mickiewicz, sięgając jeszcze do tradycji klasycystycznej (tytułowy gatunek pochodzi z antyku), prezentuje nowe, młode pokolenie romantyków, przeciwstawiając go klasycystycznym starcom, nader przywiązanym do poznawania świata za pomocą „szkiełka i oka”, a nie oczami duszy.
Romantyzm na maturze
Utworami, których znajomość obowiązuje na maturze, są Dziady oraz Pan Tadeusz. Pierwszy z nich to dramat romantyczny składający się z czterech nierównych i pozornie niezwiązanych ze sobą części ułożonych w zagadkowej kolejności (cz. II, IV, I – niedokończona i III). Część II inspirowana jest ludowym obrzędem wywoływania duchów (stąd tytuł), w którym istotną rolę odgrywa motyw winy i kary.
Część IV to historia nieszczęśliwego kochanka, Gustawa, który przybywa do domu księdza jako postać z pogranicza światów (zabił się z miłości). Najistotniejsza jest cz. III – tutaj romantyczny Gustaw przemienia się w swej celi w Konrada chcącego walczyć o wyzwolenie narodu. Ta część dramatu pokazuje sytuację zniewolenia narodu polskiego przez zaborcę rosyjskiego (martyrologia). Pojawiają się także kluczowe dla interpretacji utworu wizje (Polska jako mesjasz narodów).
Z kolei Pan Tadeusz to epopeja narodowa ukazująca zwyczaje bohatera zbiorowego – polskiej szlachty. W tekście sporo jest opisów przyrody, co daje wyraz tęsknoty Mickiewicza za „krajem lat dziecinnych” (wieszcz napisał swój utwór na emigracji). Oczywiście ważną rolę odgrywa wątek narodowowyzwoleńczy – przemarsz wojsk Napoleona przez Litwę dawał nadzieję na odzyskanie przez Polskę niepodległości. Więcej ciekawostek o Panu Tadeuszu przeczytacie tutaj: Pan Tadeusz – 10 intrygujących szczegółów i ciekawostek.
Ważnym utworem, choć nieopatrzonym gwiazdką na liście maturalnych lektur, jest Kordian Juliusza Słowackiego – dramat romantyczny ukazujący rozczarowanego miłością, ludźmi i światem młodzieńca, który podczas pobytu na szczycie Mont Blanc postanawia przemienić się z bohatera werterycznego w buntownika walczącego o wolność ojczyzny. Zamierza on dokonać zamachu na cara, który ma być koronowany na króla Polski, jednak Kordianowi przeszkadzają w tym Strach i Imaginacja.
Maturzyści piszący maturę rozszerzoną powinni znać Nie-Boską komedię Krasińskiego – dramat romantyczny poruszający temat poety i poezji, a także rewolucji.
Do twórców polskiego romantyzmu należy również komediopisarz Aleksander Fredro – jego Zemsta to utwór, który spokojnie można zestawić z Panem Tadeuszem Mickiewicza (wizerunek polskiej szlachty, sąsiedzkie spory, rozbudowany wątek miłosny).
?
