Zdania złożone, czyli… złożona sprawa!
Zdanie złożone – niektórzy z Was na to hasło dostają pewnie lekkich dreszczy. Zupełnie niepotrzebnie. Budowa tych konstrukcji wcale nie jest aż tak skomplikowana, jak się wydaje. Dobrze jednak wiedzieć na temat zdań złożonych tyle, by poprawnie ich używać. Do dzieła!
Zdanie złożone – czym właściwie jest?
Zdanie to grupa wyrazów, które są ze sobą powiązane gramatycznie i mają co najmniej jedno orzeczenie. Pewnie pamiętacie szkolną zasadę, że bez orzeczenia nie ma zdania. Jeżeli orzeczenie jest tylko jedno, mamy do czynienia ze zdaniem pojedynczym, jeśli orzeczenia są dwa lub jest ich więcej – jest to właśnie zdanie złożone. Każdą z części zdania złożonego, która ma swoje orzeczenie, nazywamy zdaniem składowym.
Mam duży dom. – zdanie pojedyncze.
Mam duży dom, w którym znajduje się mnóstwo pomieszczeń. – zdanie złożone.
Jak dzielimy zdania? O zdaniach składowych
Zdania składowe w obrębie zdania złożonego mogą być wobec siebie równorzędne (wówczas są to zdania współrzędne) albo nierównorzędne. Jeśli mamy do czynienia z drugim przypadkiem, to wówczas jedno zdanie jest nadrzędne, inne zaś podrzędne. Bywa tak, że zdań składowych jest wiele, a układ zależności między nimi – bardziej skomplikowany. Zdanie złożone może być na przykład zbudowane z dwóch zdań, które są względem siebie współrzędne i mają kilka zdań sobie podrzędnych. Istnieją też sytuacje, w których zdanie nadrzędne względem jednego jest podrzędne wobec drugiego itp.
Zdania złożone współrzędnie a zdania składowe
Zdania złożone współrzędnie składają się z pojedynczych zdań składowych, z których każde mogłoby istnieć samodzielnie. Łączymy je spójnikowo lub bezspójnikowo. Zdania złożone współrzędnie dzielimy na:
- Łączne – w tych zdaniach spójniki, jak sama nazwa wskazuje, pełnią funkcję łączną i nie stawiamy przed nimi przecinka. Należą do nich: i, oraz, ani, ni, jak, też, jakże, także (Leżę w łóżku i czytam książkę; Twój płacz nic tu nie pomoże ani nie robi na mnie żadnego wrażenia). Takie zdania możemy połączyć bezspójnikowo i robimy to za pomocą przecinka (Jedziemy dziś na wycieczkę za miasto, będziemy zwiedzać przez cały dzień; Natalia siedzi w swoim pokoju, przygotowuje się do jutrzejszej rozmowy).
- Rozłączne – w tych zdaniach treści, również jak wskazuje na to nazwa, rozłączamy za pomocą spójników: albo, lub, czy, bądź. Przed nimi również nie stawiamy przecinka (Dzisiaj posprzątam w domu albo ugotuję coś dobrego; Chcesz iść do kina czy wolisz spacer?).
- Przeciwstawne – treści tych zdań są sobie… tak! Przeciwstawne! Przecinek postawimy przed: ale, lecz, a, jednak, chociaż, zaś, natomiast (Chciałam zrobić zakupy, ale zamknęli już sklep; Poszliśmy tam, chociaż nikt z nas zupełnie nie miał na to ochoty).
- Wynikowe – w tym przypadku treść jednego zdania wynika z treści drugiego, co podkreślamy spójnikami: więc, zatem, toteż, dlatego, przed którymi stawiamy przecinek (Mam jutro rano egzamin, więc nie pójdę z wami na piwo; Kończą ci się oszczędności, zatem weź się do szukania pracy!).
Pamiętajmy, że może się zdarzyć tak, że w zdaniach łącznych lub rozłącznych przecinek przed spójnikami będzie konieczny. Dotyczy to sytuacji, gdy dany spójnik występuje więcej niż raz i pełni tę samą funkcję w zdaniu, np. Ta rozmowa z tobą ani mi nie pomogła, ani nie przyniosła żadnych wniosków; Uważam, że powinieneś albo rzucić te studia, albo porządnie wziąć się do roboty.
Zdania złożone podrzędnie
W przeciwieństwie do zdań złożonych współrzędnie zdania składowe zdań podrzędnie złożonych tworzą elementy zależne od siebie, a są to: zdanie nadrzędne (określane mianem głównego) oraz zdanie podrzędne. Zdanie podrzędne określa zdanie nadrzędne. Zdania złożone podrzędnie są bezpośrednio związane z częściami zdania i dzielimy je na:
- Podmiotowe – zastępuje podmiot zdania nadrzędnego, odpowiada na pytania: kto?, co?
Wyobrażam sobie (co?), przez co musiałaś przejść.
W tamtej części sali stoi ktoś (kto?), kto bardzo przypomina twojego ojca.
- Orzecznikowe – zastępuje orzecznik zdania nadrzędnego, odpowiada na pytania: kim jest?, czym jest?, jaki jest?, jaki był?, kim się stał?, kim został?
Adam stał się kimś (kim się stał?), na kim nie można już polegać.
Wycinanie lasów tropikalnych jest dla planety tym (czym jest?), czym dla ludzi są papierosy.
- Przydawkowe – zastępuje przydawkę zdania nadrzędnego i tak jak ona pełni funkcję określenia rzeczownika. Odpowiada na pytania: jaki?, jaka?, jakie?, który?, która?, które?, czyj?, czyja?, czyje?, ile?
Otrzymaliśmy właśnie wiadomość (jaką?), że pogrzeb odbędzie się w czwartek.
Poprzedniej nocy wydaliśmy tyle (ile?), że głowa mała!
- Dopełnieniowe – zastępuje dopełnienie zdania nadrzędnego, odpowiada na pytania: kogo?, czego?, komu?, czemu?, kogo?, co?, z kim?, z czym?, o kim?, o czym?
Cały czas myślę (o czym?), czy do niego zadzwonić.
Nie rozumiem (czego?), dlaczego od godziny stoimy na tym mrozie.
- Okolicznikowe – zastępuje okolicznik zdania nadrzędnego. Zdania podrzędne okolicznikowe odpowiadają na pytania okoliczników: miejsca (gdzie?, dokąd?, skąd?, którędy?), czasu (kiedy?, jak długo?, jak dawno?, odkąd?), przyczyny (dlaczego?, z jakiego powodu?, z jakiej przyczyny?), stopnia (w jakim stopniu?, jak bardzo?), sposobu (jak?, w jaki sposób?), celu (po co?, w jakim celu?), przyzwolenia (pomimo co?, pomimo czego?), warunku (pod jakim warunkiem?,
w jakim wypadku?, jeśli co?).
Nie jedźmy tam (gdzie?), gdzie byliśmy ostatnio.
Przyjadę do was (kiedy?), kiedy tylko pogoda się ustabilizuje.
Nie mam pracy domowej (dlaczego?), bo zjadł mi ją pies.
Na scenie głównej bas dudnił tak (jak bardzo?), że nie dało się tam wytrzymać.
Zdanie złożone. Kilka informacji na koniec
- W przypadku zdań złożonych podrzędnie każde zdanie składowe oddzielamy przecinkiem. Więcej informacji na ten temat znaleźć możecie tu: Przecinek – gdzie go stawiamy?
- Wypowiedzi wielokrotnie złożone mogą składać się jednocześnie ze zdań zarówno współrzędnie, jak i podrzędnie złożonych, np. Często myślę sobie (o czym?), jak by to było (jeśli co?), jeśli jednak spróbowalibyśmy raz jeszcze, ale (zdanie przeciwstawne) szybko zdaję sobie sprawę z tego (z czego?), że to jeden z durniejszych pomysłów (jakich?), na jakie wpadłam.
Mamy nadzieję, że chmury nad zdaniami złożonymi zostały chociaż nieco rozwiane i że teraz będziecie ekspertami w tej kwestii. Warto wiedzieć, jak budować złożone wypowiedzi tak, aby były czytelne dla odbiorcy. Przecież wszystkim nam chodzi o to, by komunikacja z drugim człowiekiem była płynna i byśmy zawsze zostali dobrze zrozumiani.
?
