Biernik. Wszystko, co należy o nim wiedzieć
Pozornie sprawa jest prosta. Zwłaszcza że większość czasowników łączy się właśnie z biernikiem. Istnieje jednak szereg sytuacji, kiedy czasownik rządzi dopełniaczem. Błędy dotyczące tych dwóch przypadków są nagminne. Warto więc przypomnieć sobie, dlaczego biernik bywa tak kłopotliwy.
Biernik – podstawy
Najlepiej zacząć od podstaw – biernik to czwarty przypadek deklinacji. Odpowiada na pytania: kogo? co?
Na przykład:
- Widzę (kogo?) chłopaka.
- Słyszę (co?) muzykę.
- Lubię (co?) teatr.
- Czytam (co?) książkę.
Biernik pełni w zdaniu funkcję dopełnienia bliższego lub przydawki w zależności od tego, jakie części mowy występują w jego formie.
Warto zwrócić uwagę, że częstotliwość występowania biernika jest dość duża, bo też większość czasowników ma rząd biernikowy. To na przykład: jeść, kochać, czytać, oglądać, poznać, spotkać, sprzedać itd. Przy zastosowaniu przeczenia zmieniają rząd na dopełniaczowy:
- Słyszę (co?) muzykę – Nie słyszę (czego?) muzyki.
- Jem (co?) kolację – Nie jem (czego?) kolacji.
- Czytam (co?) książkę – Nie czytam (czego?) książki.
Z czasownikami biernik łączy się bezpośrednio (Jem ciastko) lub za pomocą przyimka, na przykład:
- Czekam na mamę.
- Jadę nad morze.
- Idę po zakupy.
- Gram w piłkę.
Biernik występuje zawsze po przyimku przez (przez pomyłkę, przez telefon, przez ścianę itd.), ale przy innych przyimkach wybór przypadka zależy od znaczenia (różnica zwykle polega na wyrażeniu zmiany miejsca w odróżnieniu od określenia położenia), na przykład:
- Idę na plażę (biernik) ALE Jestem na plaży (miejscownik);
- Kot wszedł pod łóżko (biernik) ALE Kot siedzi pod łóżkiem (narzędnik).
Wszystkie przypadki gramatyczne zostały już przez nas omówione w tym miejscu:
Przypadki w języku polskim. Poznaj siedmiu braci, których matką jest deklinacja, czyli odmiana przez przypadki.
Biernik – funkcje
Jeśli w bierniku występują rzeczowniki, zaimki osobowe lub liczebniki, to wówczas pełni on w zdaniu funkcję dopełnienia bliższego (które po zmianie strony czynnej na stronę bierną przekształca się w podmiot – ale o częściach zdania więcej przeczytacie tutaj: Części zdania – orzeczenie, podmiot, przydawka i pozostałe.
Na przykład:
- Matka usypia dziecko – Dziecko jest usypiane przez matkę.
- Kucharz gotuje obiad – Obiad jest gotowany przez kucharza.
Jeśli w bierniku występują przymiotniki, imiesłowy przymiotnikowe i pozostałe zaimki, to pełni on w zdaniu funkcję przydawki (część zdania określająca rzeczownik).
Biernik i czasowniki
O ile większość czasowników łączy się z biernikiem, to pozostaje jeszcze spora grupa, która ma rząd dopełniaczowy. Jeśli więc słyszę, to muzykę, ale słucham już muzyki. Używam młotka, a nie młotek.
Z dopełniaczem łączą się czasowniki takie jak: szukać, brakować, przestrzegać, życzyć, potrzebować:
- Szukam (kogo?) męża.
- Przestrzegam (czego?) prawa.
- Brakuje (czego?) gotówki.
- Unikam (czego?) kłopotów.
- Potrzebuję (czego?) odpoczynku.
O czasowniku z ostatniego przykładu pisaliśmy szerzej już tutaj:
Potrzebować coś czy czegoś? Z którym przypadkiem łączy się ten czasownik?.
Z tego wszystkiego wynika jednak masa językowych kłopotów. Nagminnie zdarzają się bowiem błędy w rozpoznaniu właściwego przypadka, na przykład:
- czasownik używać połączony z biernikiem (używać co – używać młotek) zamiast używać z dopełniaczem (używać czego – używać młotka);
- czasownik ustąpić połączony z biernikiem (ustąpić co – ustąpić miejsce) zamiast używać z dopełniaczem (ustąpić czego – ustąpić miejsca).
Poza tym są jeszcze czasowniki, które łączyć się mogą zarówno z biernikiem, jak i dopełniaczem – to jednak bardzo wąska grupa.
Są to przede wszystkim: pytać i zapomnieć:
- Zapomniałam pieniędzy lub Zapomniałam pieniądze.
- Zapytam kolegę lub Zapytam kolegi.
Biernik i dopełniacz
Niekiedy zdarza się, że formy biernika i dopełniacza są tożsame. Innym razem mylimy ich formy. Ta druga sytuacja na ogół wynika z tego, że w obu przypadkach występuje to samo pytanie: kogo?.
Ogólna zasada brzmi, że tożsamość biernika i dopełniacza zachodzi, kiedy mowa o rzeczownikach męskich osobowych i żywotnych (czyli o nazwach istot żywych – zwierząt i ludzi):
- Widzę kotka/ stryjka/ lekarza/chłopca itd.
Pozostałe, czyli rzeczowniki męskie nieżywotne, mają biernik taki sam jak mianownik:
- Widzę dom/ sklep/ czajnik/ samochód itd.
Biernik i dopełniacz – wyjątki
To jednak nie wszystko, bo od powyższej reguły jest cały ogrom wyjątków. Chodzi o sytuacje, kiedy rzeczownik nieżywotny zachowuje się jak żywotny. Są to m.in.:
- nazwy istot fantastycznych (np. Widzę anioła/ diabła/ elfa),
- nazwy tańców, walut, gier, grzybów, kwiatów i roślin (np. Tańczę krakowiaka, Wydałem dolara, Gram w berka, Znalazłam borowika, Dostałam storczyka),
- nazwy owoców, warzyw, słodyczy, potraw, ciast (np. Jem banana, Wyhodowałem pomidora, Zjadłem cukierka, Upiekłam mazurka),
- nazwy seryjnych wyrobów przemysłowych (np. Kupiłem volkswagena, Palę camela, Piję szampana).
Zauważalna jest jednak silna tendencja do zastępowania biernika dopełniaczem. Dzieje się to nadzwyczaj często w przypadku słów związanych z nowymi technologiami (np. tablet, e-mail, SMS – O SMS-ach pisaliśmy również tutaj: Esemesy czy SMS-y? Jak właściwie powinniśmy zapisywać nazwę tych krótkich wiadomości?.
