Dwudziestolecie międzywojenne
Choć egzamin maturalny z języka polskiego nie polega na referowaniu wiadomości o epokach literackich, ta wiedza jest niezbędna podczas czytania i omawiania klasyki literatury, czyli lektur obowiązkowych. Poznanie światopoglądu epoki i kontekstu, w którym powstał utwór, pozwoli nam odpowiednio zrozumieć dzieła z kanonu, których znajomość jest obowiązkowa dla każdego maturzysty. Kontynuujemy nasz cykl. Epoki literackie – dwudziestolecie międzywojenne.
Poprzednie epoki literackie omawiane są w osobnych artykułach, do których zapraszamy:
Dwudziestolecie międzywojenne
Jak sama nazwa wskazuje, dwudziestolecie międzywojenne to epoka historyczno-literacka, która przypadła na okres pomiędzy dwiema wojnami światowymi (1918–1939). Czasy te można podzielić na dwie dekady. W pierwszej panował entuzjazm, optymizm, rozwinęły się kierunki awangardowe, a w drugiej – pojawiły się nastroje pesymistyczne, poczucie nadchodzącej zagłady, niepokój (katastrofizm).
Dwudziestolecie międzywojenne i filozofia
Tak jak w przypadku epok poprzednich, na literaturę znaczący wpływ miały rozwijające się filozofie:
- Behawioryzm – twórcy tej koncepcji twierdzili, że człowieka można poznać tylko poprzez obserwację jego zachowania, z zewnątrz.
- Freudyzm – Zygmunt Freud poprzez hipnozę, analizę snów, skojarzeń, pomyłek językowych pacjenta próbował znaleźć przyczynę choroby. Odkrył, że ludzka psychika składa się z trzech warstw: ego (warstwa powierzchowna, uzależniona od wymogów społecznych), id (sfera popędów) i superego (wzorce wymogów, norm kulturowych).
- Egzystencjalizm – twórcami tej filozofii byli Martin Heidegger, Jean Paul Sartre i Albert Camus. Zakładali oni, że ludzka egzystencja wiąże się z bezustannym poczuciem zagrożenia i samotności.
- Pragmatyzm – przekonanie, że nauka, poznanie i działanie powinny mieć praktyczny, przydatny charakter.
- Katastrofizm – przeczucie rychłego upadku świata, zagłady kultury i cywilizacji.
Dwudziestolecie międzywojenne i kierunki artystyczne
W dwudziestoleciu międzywojennym pojawiło się sporo nowych kierunków artystycznych. Oto te, które trzeba znać:
- Ekspresjonizm – jak już wspomniano powyżej, powstał ok. 1910 r. w Niemczech i koncentrował się na wyrażaniu emocji.
- Futuryzm – kierunek, którego rozwój nastąpił we Włoszech (manifest Filippa Tomassa Marinettiego z 1909 r.) i Rosji. Zakładał zerwanie z przeszłością i bunt przeciw tradycji. Wyrażał zachwyt nad postępem, nowoczesnością, techniką i urbanistyką. Pochwalał również żywiołowość, dynamizm, siłę, a odrzucał intelektualizm.
- Dadaizm – to skrajna koncepcja poetycka. Ruch dada pochodził ze Szwajcarii, a jego ojcem był Tristan Tzara, który w 1916 r. wydał 7 manifestów dada. Nazwa tego kierunku wzięła się od dziecięcej zabawki. Założenia dadaistów to bunt przeciw światu, antytradycjonalizm, nihilizm, programowy bezsens twórczości („Włóżcie słowa do kapelusza, wyciągnijcie na chybił trafił, a otrzymacie poemat dada”). W sztukach plastycznych dadaizm to posługiwanie się techniką kolażu.
- Awangarda poetycka – rozwinęła się we Francji, jej przedstawicielem był Guillaume Apollinaire. Twórcy awangardy głosili swobodny tok obrazowania i wprowadzili do poezji prozaizmy. Pojawiły się wiersze obrazkowe (np. wiersz w kształcie wieży Eiffla).
- Surrealizm – inaczej nadrealizm. Powstał we Francji, jego twórcą był André Breton, który w 1924 r. wydał Manifest surrealizmu. Nadrealizm zakładał odrzucenie racjonalizmu i empiryzmu, a także tradycji. Dzieło powinno powstawać na podstawie działania wyobraźni, być efektem marzeń, snów, halucynacji, a sztuka ma wyrażać treści spoza świadomości. Surrealizm w malarstwie reprezentował Salvador Dali.
- Neoklasycyzm – to najmniej rewolucyjna koncepcja nowej poezji. Jej przedstawicielem był Paul Válery. Forma utworów budowana była według klasycznych wzorców, a treści odwoływały się do filozofii, problematyki moralnej.
Dwudziestolecie międzywojenne – ugrupowania poetyckie
Przejdźmy teraz do zaprezentowania najważniejszych polskich ugrupowań poetyckich omawianej epoki.
- Skamander – nazwa tego ugrupowania wywodzi się od nazwy rzeki opływającej starożytną Troję (przez to miano poeci wyrażali związki z tradycją antyczną). Była to warszawska grupa skupiona początkowo wokół czasopisma „Pro arte et studio”, a później – „Skamander”. Członkowie ugrupowania organizowali imprezy i kabarety w kawiarni Pod Pikadorem. Do grupy należeli: Julian Tuwim, Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Jarosław Iwaszkiewicz, Kazimierz Wierzyński. Z kręgu Skamandra wywodzi się także poezja Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej i Kazimiery Iłłakowiczówny. Skamander to ugrupowanie programowo bezprogramowych, dlatego też nie stworzyli oni żadnego manifestu literackiego. Przyznali sobie prawo do swobody artystycznej, a łączyła ich przyjaźń i zbliżone poglądy na poezję.
- Awangarda Krakowska – grupa ta powstała w latach 20. w Krakowie, a jej ojcem był Tadeusz Peiper, wydawca pisma „Zwrotnica”. Razem z nim ugrupowanie to tworzyli: Julian Przyboś, Jalu Kurek i Jan Brzękowski. Peiper był autorem manifestów grupy (zbiory Nowe usta i Tędy), według których nowa sztuka miała zawierać się w haśle 3M: miasto, masa, maszyna. Były to symbole nowej cywilizacji. Artysta jawił się jako konstruktor, budowniczy zdania; obrazy poetyckie miały być skondensowane, konstruowane na podstawie nowoczesnej metafory.
- Futuryści – polscy futuryści nawiązywali do założeń futuryzmu europejskiego. Ich działalność przypadała na lata 1918–1921. Futuryści wprowadzili dowolność form ortograficznych, gramatycznych. Ich sztuka miała charakter prowokacyjny, odrzucała tradycyjne gusta i autorytety. W Polsce poezję futurystyczną tworzyli: Bruno Jasieński, Aleksander Wat, Stanisław Młodożeniec, Anatol Stern.
- Żagary – to grupa założona przez studentów Uniwersytetu Wileńskiego na początku lat 30., skupiona wokół pisma „Żagary”. Należał do niej m.in. Czesław Miłosz. W twórczości wileńskiej grupy poetyckiej wyrażał się przede wszystkim katastrofizm.
- Druga Awangarda – grupa ta przyjęła od Awangardy Krakowskiej poetykę skrótu i kondensacji znaczeń. Uznała tematy tradycyjne w poezji (piękno pejzażu, tematyka wiejska), krytykowała model poetycki Skamandra. Główny przedstawiciel to Józef Czechowicz.
Poeci dwudziestolecia międzywojennego, których trudno połączyć z jakimikolwiek ugrupowaniami literackimi, to Leopold Staff (kontynuujący swoją twórczość), Bolesław Leśmian (również wyrastający z tradycji Młodej Polski), Konstanty Ildefons Gałczyński.
Najważniejsze dzieła prozatorskie dwudziestolecia międzywojennego
Do najważniejszych utworów prozatorskich dwudziestolecia zaliczamy Przedwiośnie Stefana Żeromskiego (powieść przedstawiająca dojrzewanie Cezarego Baryki, który mierzy się z wyobrażeniem i rzeczywistym obrazem ojczyzny), Granica Zofii Nałkowskiej (powieść psychologiczna, społeczno-obyczajowa o karierowiczu Zenonie Ziembiewiczu, który wdaje się w romans z prostą dziewczyną), Ferdydurke Witolda Gombrowicza (głównym tematem jest walka głównego bohatera z formą, schematami, które przyjmujemy jako wzór zachowania), Cudzoziemka Marii Kuncewiczowej (powieść psychologiczna o kobiecie niespełnionej ani na polu miłosnym, ani artystycznym) czy Sklepy cynamonowe Brunona Schulza (proza poetycka ukazująca wspomnienia autora z dzieciństwa w konwencji onirycznej, sennej).
Ważnym prozaikiem literatury światowej dwudziestolecia międzywojennego był Franz Kafka, autor Procesu – historii jednostki (Józefa K.) oskarżonej o popełnienie przestępstwa, o którym sam zainteresowany nie ma pojęcia. W ten sposób Kafka pokazał absurdalność ludzkiej egzystencji, a także bezduszność systemu i biurokracji.
Jeśli chodzi o dramat, nie wypada nie znać Stanisława Ignacego Witkiewicza (znanego również jako Witkacy, był on także malarzem). Najpopularniejszym jego utworem są Szewcy, których akcja obraca się wokół przewrotów politycznych powodujących obalanie starych i powstawanie nowych formacji ustrojowych: faszyzmu, komunizmu, anarchii i totalitaryzmu. Każda kolejna rebelia zdaje się groźniejsza od poprzedniej. Rzeczywistość przedstawiona w dramacie jest zdeformowana i groteskowa.
Literatura wojny i okupacji oraz literatura współczesna
Literatura współczesna rozwija się wielonurtowo oraz wielokierunkowo. Najważniejsze okresy w jej rozwoju uwarunkowane są przełomowymi wydarzeniami historycznymi. Lata II wojny światowej (1939–1945) zaowocowały tzw. literaturą wojny i okupacji. Zaraz po wojnie trwała chwilowa euforia, następnie powstawać zaczęły utwory w duchu socrealistycznym (pisarstwo zgodne z normami narzuconymi przez władzę). W drugiej połowie XX w. literatura polska koncentrowała się wokół szeroko pojętych realiów życia w PRL-u (wielu pisarzy wydawało swoje dzieła w tzw. drugim obiegu, nielegalnie). Po roku 1989 nastąpiło oswobodzenie literatury (utwory drugoobiegowe można było wydać legalnie) i zapanowała jeszcze większa różnorodność.
Zacznijmy od początku. Literatura wojenna podejmuje tematy takie, jak:
- obraz września 1939 r.,
- codzienność okupacyjna,
- zagłada – prześladowanie i mordowanie Żydów,
- obozy i łagry,
- portret Niemców,
- powstanie warszawskie,
- walka Polaków na frontach,
- wpływ wojny na psychikę ludzką i system wartości moralnych.
Wojna wybuchła w momencie, gdy poeci urodzeni około 1920 r. zaczynali dorosłe życie. Musieli porzucić swoje plany i nauczyć się żyć w nowej rzeczywistości, a nawet chwycić za karabin. To pokolenie nazywamy Kolumbami (tak nazwał ich Roman Bratny w powieści Kolumbowie. Rocznik 20) lub pokoleniem apokalipsy spełnionej. Najważniejsze nazwiska to Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Gajcy (obaj zginęli w powstaniu warszawskim), Tadeusz Różewicz (walczył w oddziałach AK, przeżył wojnę, co zresztą opisał w wierszu Ocalony).
Niedługo po wojnie wydane zostały wstrząsające wspomnienia – Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego (literatura lagrowa), zbiór opowiadań obozowych Pożegnanie z Marią Tadeusza Borowskiego czy Medaliony Zofii Nałkowskiej. Autorzy bazowali na własnych przeżyciach bądź, jak Nałkowska, wsłuchiwali się w historię osób, których osobiście dotknęło okrucieństwo II wojny światowej. W 1977 r. Hanna Krall wydała Zdążyć przed Panem Bogiem – wspomnienia Marka Edelmana z powstania w getcie warszawskim. Proza ta ma charakter dokumentalny i ukazuje nie tylko przeżycia wojenne jednostki, ale również zmiany zachodzące w psychice ofiar i oprawców. W 1970 r. ukazał się Pamiętnik z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego, w którym uwaga skoncentrowana była na codzienności cywilów podczas walk z okupantem.
Ważnym utworem z literatury powszechnej jest Dżuma Alberta Camusa z 1947 r. – powieść-parabola, czyli utwór, który można odczytać na dwóch poziomach – dosłownym i przenośnym, a niesie on ze sobą głębokie prawdy moralne. Tytułowa dżuma to nie tylko choroba, ale także metafora zła, wojny, totalitaryzmu.
Najważniejsze powojenne dramaty to Tango Sławomira Mrożka i Kartoteka Różewicza. Pierwszy z nich ukazuje groteskowy, karykaturalny świat, w którym zestawieni ze sobą zostali inteligent (Artur) i cham (Edek). Mrożek, ukazując zwycięstwo prostaka, przedstawia katastroficzną wizję społeczeństwa zniewolonego, a także chaos etyczny i moralny. Z kolei Różewicz w dramacie otwartym (umożliwiającym szeroką interpretację) prezentuje Bohatera o wielu imionach i życiorysach. Zabieg ten pokazuje, że życie ludzkie jest jak chaotyczne zapisywanie kartoteki – nie da się go jednoznacznie określić, ocenić, zdefiniować.
Literatura XX w. to czasy wybitnych poetów. Oprócz Baczyńskiego i Różewicza warto wymienić autorów takich jak Władysław Broniewski, Konstanty Ildefons Gałczyński, Zbigniew Herbert, Czesław Miłosz, Miron Białoszewski (poezja lingwistyczna – zabawy językiem), Wisława Szymborska czy Stanisław Barańczak.
Niestety w szkolnej praktyce nie ma zbyt wiele czasu na omawianie literatury najnowszej, jej znajomość nie jest bowiem obowiązująca na egzaminie maturalnym. Ponadto współczesnych nam pisarzy ocenią dopiero kolejne pokolenia i to one zadecydują, kto odegrał znaczącą rolę w historii literatury polskiej. Warto jednak przyjrzeć się bliżej nazwiskom takim jak Olga Tokarczuk, Andrzej Sapkowski, Andrzej Stasiuk, Marcin Świetlicki. Ich utwory można znaleźć w szkolnych podręcznikach, ale warto również sięgnąć po nie samodzielnie.
Jak myślicie, o których współczesnych nam pisarzach będą się uczyć nasze wnuki?
Przedstawiamy 7 subiektywnie najciekawszych gier słownych zilustrowanych przez Pawła Jarońskiego. Jaroński jest zapalonym rysownikiem, który od lat konsekwentnie zaskakuje nas nowymi ilustracjami!
Pierwszą, drugą oraz trzecią część zestawienia znajdziecie tutaj:
- Gry słowne, które zmuszą Cię do myślenia. Część 1
- Gry słowne, które zmuszą Cię do myślenia. Część 2
- Gry słowne, które zmuszą Cię do myślenia. Część 3
Zaczynamy!
