Groteska – co to jest? Czyli i śmieszno, i straszno
Mówi się czasem, że coś jest groteskowe. Podskórnie czujemy, że chodzi wtedy o jakieś absurdalne zjawisko czy wydarzenie, na które w zasadzie nie wiadomo jak zareagować. Bać się? A może raczej się śmiać? Jeśli chcecie dowiedzieć się, na czym dokładnie polega groteska, zajrzyjcie do naszego artykułu.
Groteska – definicja
Groteskę w literaturze można rozumieć na dwa sposoby.
1Groteska jako kategoria estetyczna. To rodzaj komizmu, który opiera się na zestawieniu silnych kontrastów, zjawisk czy pojęć przeciwstawnych, na przykład piękna i brzydoty, tragizmu i komizmu, patosu i trywialności, stylu wysokiego i niskiego czy fantastyki i realizmu. Zbudowany w ten sposób świat przedstawiony jest przejaskrawiony, a opisywane wydarzenia przeczą zasadom prawdopodobieństwa i logiki.
2Groteska jako utwór literacki, który jest zbudowany według zasad opisanych w punkcie powyżej.
Groteska – pochodzenie
Czy wiecie, skąd wzięła się nazwa groteska? W XV wieku w Rzymie odkryto w podziemiach ruiny pałacu cesarza Nerona, a na ich ścianach mozaiki przedstawiające niesamowite, karykaturalne stworzenia łączące cechy roślin, zwierząt i ludzi. Nazwano je groteskami od włoskiego słowa grotta oznaczającego ‘podziemia’ lub ‘jaskinię’. Początkowo określano tak dziwaczne, absurdalne i szokujące motywy plastyczne, ale z czasem pojęcie to zaczęto wykorzystywać także w literaturze jako nazwę jednego ze sposobów budowania świata przedstawionego.
Cechy groteski
Po czym poznać, że w utworze mamy do czynienia z groteską? Oto jej portret pamięciowy:
- miesza porządki – zestawia sacrum z profanum, piękno z brzydotą, komizm z tragizmem,
- łamie konwencje i drwi z ustalonych reguł,
- prezentuje absurdalny świat, w którym logika i zasady prawdopodobieństwa nie mają racji bytu,
- pokazuje świat w krzywym zwierciadle – wyolbrzymia, przejaskrawia, wykorzystuje karykaturę.
To wszystko sprawia, że po zetknięciu się z groteską jesteśmy zszokowani i zdezorientowani. Możemy czuć niesmak, przerażenie, a nawet rozpacz. Groteska wywołuje w odbiorcach silne emocje. Analizując groteskowy świat, często mówi się o karnawalizacji. Czym jest karnawał? To czas szalonej zabawy, rozpasania i rozpusty, kiedy zawieszone zostają reguły rządzące codziennym życiem. W czasie karnawału żebrak może przebrać się za króla, a król udawać żebraka. Wtedy wszystko jest możliwe.
Funkcje groteski
Celem groteski często jest wyśmianie tego, co nas przeraża, boli czy uwiera. Groteska bywa też wyrazem buntu wobec zasad lub krytyką zastanego porządku. Dlatego sięgają po nią twórcy, którzy łamią konwencję i sprzeciwiają się temu, co wypracowali ich poprzednicy. Groteskę w polskiej literaturze znajdziecie zwłaszcza w utworach z epok, których przedstawiciele podważali klasyczne kanony oparte na realizmie, czyli między innymi w baroku, romantyzmie i dwudziestoleciu międzywojennym. Pojawia się w różnych gatunkach literackich.
Groteska w literaturze
Jeśli szukacie przykładów wykorzystania groteski, zajrzyjcie do następujących utworów literackich:
- Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią – motyw danse macabre to czysta groteska,
- Gargantua i Pantagruel François Rabelais’go,
- Szewcy Stanisława Ignacego Witkiewicza,
- Tango i Wesele w Atomicach Stanisława Mrożka,
- Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa,
- Proces Franza Kafki,
- Bal w Operze Juliana Tuwima,
- Dusiołek Bolesława Leśmiana,
- Ferdydurke i Trans-Atlantyk Witolda Gombrowicza,
- Czekając na Godota Samuela Becketta,
- Kartoteka Tadeusza Różewicza.
Groteska w Ferdydurke
Na lekcjach języka polskiego często o grotesce mówi się przy okazji analizy Ferdydurke Witolda Gombrowicza. Oto kilka jej przykładów:
- groteskowe sytuacje: pojawienie się 30-letniego Józka w szkole w roli ucznia; pojedynek na miny między Miętusem a Syfonem;
- gwałt przez uszy; bratanie się Miętusa z parobkiem,
- groteskowe postacie: profesor Bladaczka, rodzina Młodziaków, Syfon, Miętus,
- groteskowy język: uczniowie w szkole posługują się dziwną pseudołaciną; sposób, w jaki komunikują się parobkowie,
- groteskowa forma – powieść jest niejednolita gatunkowo, ponieważ łączy cechy pamiętnika, satyry i powiastki edukacyjnej.
Groteska w Tangu
Dramat Stanisława Mrożka Tango to także często przywoływany utwór wykorzystujący groteskę. Kilka przykładów znajdziecie poniżej:
Mamy nadzieję, że nasz artykuł pomógł Wam zrozumieć, czym jest groteska. O jakie utwory wykorzystujące groteskę rozbudowalibyście listę, którą przygotowaliśmy?
- groteskowe sytuacje: bunt przeciwko niemożności buntu; odwrócenie ról – to syn, a nie ojciec chce zachować wartości i przywrócić porządek w rodzinie; tango nad zwłokami Artura,
- groteskowe postacie: Edek, Stomil, Eleonora, babcia, Artur,
- groteskowy język: wplecenie do zwykłej rozmowy wypowiedzi Artura w stylu biblijnym.
