Język czeski i język polski – podobieństwa i różnice

Tym razem interesować nas będą związki języka polskiego z językiem czeskim oraz pułapki, jakie czyhają na nas, Polaków, gdy wybierzemy się do malowniczej Pragi. Jeśli śmialiście się z drewnego kocura czy ze szmaticzku na paticzku, to za chwilę okaże się, że nie mieliście z czego, bo to jedynie żarty językowe. Prawdziwy język czeski jest jeszcze ciekawszy niż te quasi-słówka.

Mieszko i Dobrawa

Wszyscy wiemy, że w 966 r. Polska przyjęła chrześcijaństwo za pośrednictwem Czech. Mieszko I zawarł małżeństwo z Czeszką Dobrawą (Doubravką) z dynastii Przemyślidów. Ten międzynarodowy związek wprowadził do polszczyzny nie tylko dominującą religię, ale również nowe słownictwo, przede wszystkim religijne. To, co Czesi przyswoili sobie z łaciny, my wzięliśmy od Czechów, np. kościół pochodzi od czeskiego kostel, który z kolei wywodzi się od łacińskiego castellum (‘twierdza’). Czy wiecie, że rodzimie wyglądające słowo starosta jest de facto pożyczką z czeskiego? Urząd ten wprowadził Wacław II. Okazuje się więc, że język czeski przyjaźni się z polszczyzną od ponad tysiąca lat. ?

Mieszko i Dobrawa / Fot. Wikipedia

Średniowieczna moda na język czeski!

W średniowieczu język czeski stał się tak popularny, że w kręgach intelektualnych nie wypadało nie znać tego języka! Zapanowała swoista moda językowa, która w XVI w. uległa nasileniu. Dowodem na to są słowa, które „przewinęły się” przez język polski. Te z cząstką -ra- między spółgłoskami (brama, straż) czy -ła- między spółgłoskami (błagać, Władysław, płaz). Zanim pojawiły się wersje „sczeszczone”, mieliśmy rdzennie polskie wyrazy: brona, stroża, Włodzisław, błogi, płoza. Z czeszczyzny wzięliśmy też h (w wyrazach polskich mamy g): hańba (pierwotne polskie gańba ma związek z czasownikiem ganić), hardy, hojny, wahać się (związek z wagą).

Również wyrazy z twardą spółgłoską pod wpływem języka czeskiego wyparły te z miękką: serce (pierwotnie sierce), wesele (dawne wiesiele), jedyny (dawniej jedziny). Nawet zakończenie przymiotnika -telny pochodzi z czeskiego (śmiertelny, rzetelny). Zapożyczenia z języka czeskiego nazywamy bohemizmami.

Uwierzcie nam jednak, że Czesi zrozumieliby tekst „Bogurodzicy”, podobnie jak my go teraz rozumiemy. Weźmy na przykład frazę: „A na świecie zbożny pobyt”. Czego chce lud modlący się do Maryi? Zbożnego, czyli dostatniego życia. Dawniej ten, kto miał zboże, był bogaty. Zboží to dziś po czesku towar. A zboże to obilí.

Co powiecie na przedstawienie paru pułapek językowych, czyli tzw. fałszywych przyjaciół tłumacza? Oto przegląd najciekawszych z nich, czyli klasyków gatunku:

Kulturalni Czesi chodzą do divadla. Divadlo to nie dom strachu, a ich rodzime określenie teatru. (Po klęsce pod Białą Górą w 1620 r. i niemal trzech stuleciach germanizacji Czesi w XIX w. usilnie próbowali odtworzyć swój język oraz usunąć wszelkie zapożyczenia). Dívat se oznacza ’patrzeć’. Nawet muzyka to hudba (porównajcie przestarzałe polskie gędźba).

Uważajcie na czeskie toalety. Páni to panowie, a dámy to panie. Záchod to nie zachód, a WC! W czeskich urzędach nie ma co się szczycić stanem cywilnym panna. Bo panna (wymawiajcie: pana) to po czesku dziewica. Czesi mają urocze określenie kobiety młodej, niezamężnej – slečna.

Kiedy chcecie kupić w czeskim obchodzie (bo sklep to w Czechach piwnica) np. minerálkę s bublinkami (wodę gazowaną) i zobaczycie napis na drzwiach, że sprzedawca jest nepřítomný, to wiedzcie, że nie padł. I nie wzywajcie karetki! Sprzedawcy po prostu nie ma, jest nieobecny. W języku staropolskim mieliśmy podobne słowo, którego budowę można sobie wytłumaczyć następująco: nie – przy – tom (tym) będący.

Jeśli w Czechach pić kawę, to tylko rozpustną. Wyuzdani ci nasi sąsiedzi! Kiedy już kelner poda ten kuszący napój na stół, nastąpi rozczarowanie, bo rozpustná káva to po prostu najzwyklejsza kawa rozpuszczalna. I czar pryska.

Nasi południowi sąsiedzi do czasu spopularyzowania smartfonów śmiali się z nas, że nosimy komórki w kieszeni. Komůrka to dla nich jedynie mały pokoik. Chcecie jeszcze bardziej rozśmieszyć Czecha? Zabierzcie go do polskiego sklepu mięsnego i pokażcie mu wołowinę. Volovina to po czesku… bzdura. Polacy sprzedają bzdury na kilogramy, w dodatku w mięsnym!

A teraz psikusy językowe!

Czeskie křeslo to fotel, a polskie krzesło to židle (znacie zydelek?), czeski květen to polski maj, a czeski duben to polski kwiecień. Páchnout to śmierdzieć, a pachnieć to vonět. A karp to… kapr. (Wiecie już, skąd wzięło się powiedzenie „czeski błąd”? W czeskim wiele słów i liter jest na opak).

Na koniec wskazówka – niech nigdy nie przyjdzie Wam do głowy szukać czegokolwiek w obecności Czecha. Używajcie czasownika hledat. Šukat to bardzo brzydkie słowo, które znaczy to samo, co angielskie fuck.

PS Parasol to po czesku deštník, a wiewiórka – veverka.
PPS Sucharki z czeskim karpiem:

BONUS! Słowniczek czesko-polski ze słowami pułapkami