Mitologia grecka w pigułce

Mitologia grecka jest źródłem wszystkiego. Grecy tłumaczyli w niej powstanie świata oraz relacje, jakie w nim zachodzą. Jednak nie tylko dla Greków mitologia była swego rodzaju nauką o dziejach świata. Stworzyła ona całe europejskie wyobrażenie o jego porządku. Stanowi, prócz Biblii, jeden z fundamentów europejskiej kultury i sztuki. Stworzyła pojęcia i tematy, na których opierano się w późniejszych epokach nawiązujących do antyku. Jest niewątpliwie jedną z najwspanialszych rzeczy, jakie pozostawili po sobie Grecy i z której sporo możemy dowiedzieć się o nich samych. Jednak jest przy tym bardzo urozmaicona, a przez to może być zawiła. Co tak naprawdę o niej wiemy?

Na początku był chaos… czyli mitologia grecka i kilka słów o niej

Mitologia grecka to zbiór mitów opowiadających o powstaniu świata, bogach i herosach. Była nieodłącznym elementem kultury greckiej i ściśle związana z religią tamtych czasów. Podstawową jej cechą jest politeizm (z gr. polys – liczny, theos – bóg), czyli wiara w wielu bogów, którym dodatkowo Grecy przypisywali liczne atrybuty. Każde zjawisko przyrody, a także elementy natury miały przypisane sobie bóstwa. Bogowie greccy zbliżeni byli do ludzi, gdyż mieli ich cechy, co nazywa się antropomorfizacją – i to również charakteryzuje grecką mitologię. Nieśmiertelni bogowie z jednej strony posiadający niezwykłe, nadprzyrodzone moce, z drugiej – borykający się ze swoimi zupełnie ludzkimi wadami i słabościami. W mitach istotną rolę odgrywał los i przeznaczenie, co ma również bezpośredni związek z wierzeniami Greków.

Mitologia odzwierciedlała życie, świadomość ludzi tamtych czasów oraz relacje społeczne, jakie między nimi zachodziły. To poprzez mity Grecy tłumaczyli sobie funkcjonowanie świata i wszystko to, czego nie byli w stanie objąć umysłem. Zastępowała im ona naukę o prehistorii, przedstawiając dzieje świata od pierwotnego, znanego nam wszystkich chaosu.

Mitologia przedstawia także wydarzenia historyczne, które, nawet podkoloryzowane i pełne fikcji (jak Iliada Homera), stanowią źródło wiedzy o bitwach i wojnach w dziejach starożytnych Greków.

Mitologia grecka a mitologie innych kultur

Trzeba to sobie jasno powiedzieć – mitologia grecka potrafi być nie lada zagwozdką dla jej badaczy, gdyż jest niezwykle różnorodna i niejednoznaczna (zupełnie jak przepowiednie wyroczni delfickiej, a nawet ich tłumaczenia, których dokonywali kapłani). Przyczyną jest położenie kraju oraz jego historia. Na ziemiach greckich przez lata przewinęły się liczne ludy, a system państwowy w ówczesnej Grecji opierał się na państwach-miastach (polis), których niezliczona ilość przekładała się na podziały ich mieszkańców.

To powodowało, że wersje mitów nie były spójne, a często nawet sprzeczne. Dlatego trudno niekiedy mówić o jednej wersji mitu, która miałaby stanowić swego rodzaju prawdę objawioną. Bardzo często w sąsiednich wioskach czczono zupełnie różne bóstwa. Dodatkowo, jako miłośnicy morskiej żeglugi, a także ze względu na położenie swojego kraju, Grecy mieli kontakty z Egipcjanami czy ludami Azji. Naturalnie zapożyczali więc oni sporą część ich wierzeń, dzięki czemu w mitach odnaleźć możemy naprawdę wiele elementów wspólnych z mitologiami i religiami innych kultur (jak kultura sumeryjska czy babilońska).

Najważniejsi greccy bogowie i greckie boginie

Według wierzeń greckich pierwszymi istotami na świecie byli tytani. Ważną postacią jest tutaj Kronos, władca, który pożerał swoje własne nowonarodzone dzieci w obawie, że któreś z nich odbierze mu władzę. Jedynym uratowanym był najmłodszy Zeus, którego ocaliła jego matka – Reja (żona, ale i siostra Kronosa; kazirodztwo to jeden ze stałych elementów mitologii greckiej), podając swojemu mężowi kamień zawinięty w pieluszkę. Zeus wychowywał się w ukryciu, ale gdy dorósł, odwiedził ojca i podał mu napój, który spowodował, że ten wypluł zjedzonych przez siebie bogów. Wtedy zaczęła się walka o władzę tytanów z bogami. Zwyciężyli ci ostatni i od tej pory to oni władali światem.

Mitologia, jaką znamy, jest zasługą dwóch gigantów epiki tworzących w starożytności – Homera i Hezjoda. To oni wykreowali świat i system bogów, umiejscawiając ich na Olimpie, nadając im przydomki i określając zakres ich władzy. Wśród greckich bogów bardzo ważna była hierarchia ważności. Przedstawimy Wam teraz tych najważniejszych.

1 Zeus

Syn Kronosa i Rei. Najwyższy z bogów, pan nieba i ziemi. Miał potężną moc, o czym świadczyć mogą jego atrybuty: pioruny oraz tarcza – egida. Zeus znany był ze swoich imponujących podbojów i bynajmniej nie chodzi tu o podboje terytorialne, ale seksualne. Z jego licznych związków ze śmiertelniczkami zrodzili się herosi. Często przybierał postać zwierzęcia, ale także deszczu czy innego bóstwa, aby ukryć się przed gniewem i zazdrością swojej małżonki.

2 Hera

Siostra i żona Zeusa. Władała niebem, opiekowała się kobietami, małżeństwami i rodzinami, także jako patronka macierzyństwa. Jak na ironię, borykała się z niewiernością swojego męża. Przez intrygi, jakie knuła przeciwko kochankom i nieślubnym dzieciom Zeusa, stała się symbolem zazdrości. Przedstawiana z wachlarzem pawich piór.

3 Atena

Córka Zeusa, zrodzona z jego głowy rozciętej toporem przez Hefajstosa wezwanego przez boga bogów, gdy ten uskarżał się na straszny ból. Jako bogini mądrości (a jakżeby inaczej, w końcu wyłoniła się z głowy), dobrej rady, sprawiedliwej wojny i pokoju przedstawiana jest w pełnej zbroi, a jej symbolem jest, jak można się domyślić, sowa.

4 Apollo

Syn Zeusa i Latony. Bóg wszelkiej sztuki, a więc i zwierzchnik muz, a także bóg zdrowia, choroby oraz wróżb. Wyrocznia delficka była w okresie homeryckim miejscem kultu Apollina. Kapłanka Pytia, wieszczka boga, w trakcie całego ceremoniału, odurzona i ubrana w białą szatę, wpadała w swego rodzaju trans i udzielała odpowiedzi na zadane kwestie. Jednak były one niezrozumiałe dla zwykłych śmiertelników, dlatego tłumaczyli je świątynni kapłani (co też w zasadzie nie było do końca jednoznaczne). Apollo był najpiękniejszym z bogów, a jego wizerunek dopełniała lira, na której grze był mistrzem.

5 Artemida

Bliźniacza siostra Apollina. Bogini łowów i natury, władała lasami i dziką zwierzyną. Opiekowała się młodzieżą oraz żeglarzami. Jej atrybutem był łuk.

6 Ares

Syn Zeusa i Hery. Ze względu na nieprzejawianie szczególnych zdolności wychowywany był przez Tytana, który uczył go ćwiczeń fizycznych. Stał się bogiem krwawej wojny, gwałtów i mordu. Jak można się domyślić, nie był zbyt lubiany na Olimpie – nawet przez swoich własnych rodziców.

7 Eris

Siostra Aresa, równie jak on znienawidzona zarówno wśród bogów, jak i ludzi. Była boginią niezgody, współzawodnictwa, sporów i chaosu. Jej nieproszona wizyta na weselu Peleusa i Tetydy, podczas której rzuciła na stół jabłko niezgody z napisem „Dla najpiękniejszej”, wywołując tym samym spór między Herą, Afrodytą i Ateną, była pośrednią przyczyną wojny trojańskiej.

8 Hermes

Syn Zeusa i Mai. Bóg handlu, dróg, podróżnych, kupców, pasterzy oraz złodziei. Znany jako posłaniec bogów. Odprowadzał także zmarłych do Hadesu. Jego atrybutami są kaduceusz, czyli laska z kija oliwnego lub laurowego, opleciona dwoma wężami, zakończona parą skrzydeł, a także petasos (kapelusz) ze skrzydłami. Nieodłącznym jego elementem były też sandały ze skrzydłami. Nie ma co – uskrzydlony był to chłopak! Ze związku Hermesa i Afrodyty powstało dwupłciowe bóstwo – Hermafrodyta.

9 Hefajstos

Syn Zeusa i Hery. Pracował w kuźni w wulkanie Etna, gdzie wykuwał błyskawice dla Zeusa oraz strzały dla Erosa. Stworzył też piękną zbroję dla Achillesa, w której ten zabił Hektora pod murami Troi. Bóg ognia, sztuki kowalskiej i złotniczej. Młot i kowadło to jego atrybuty.

10 Afrodyta

Na świat przyszła, wyłaniając się z morskiej piany, i dlatego jej symbolem jest morska muszla. Bogini piękna, miłości i młodości. Najpiękniejsza ze wszystkich bogiń. Żona Hefajstosa, lecz ich małżeństwo nie należało do szczęśliwych, gdyż Afrodyta była niewierna.

11 Eros

Syn Aresa i Afrodyty (lecz trzeba brać pod uwagę, że to niejedyna wersja jego narodzin). Bóg miłości i seksualnej namiętności. Przedstawiany był zazwyczaj jako uskrzydlony młodzieniec z łukiem i kołczanem pełnym strzał gotowych przeszyć ludzkie serca miłością i takimi, które potrafiły wypełnić je również nienawiścią.

12 Demeter

Bogini ziemska, matka ziemi. Bogini rolnictwa i urodzaju, przedstawiana z wieńcem kłosów na głowie. Matka Persefony, która pewnego dnia została porwana przez Hadesa. Zrozpaczona Demeter szukała córki, a gdy dowiedziała się o jej losie, ziemia natychmiast stała się jałowa. Po interwencji bogów Persefona mogła przebywać z matką osiem miesięcy – wtedy też ziemia rozkwitała. Pozostały czas w roku spędzała w Hadesie i na ziemi nic wtedy nie wyrastało. Tak Grecy tłumaczyli sobie pory roku.

13 Hestia

Najstarsza córka Kronosa i Rei, a więc połknięta przez ojca jako pierwsza. Bogini domowego ogniska, podróżnych, nowożeńców i sierot. Nigdy nie uczestniczyła w żadnym sporze. Jej atrybuty to pochodnia i ognisko.

14 Asklepios

Syn Apollina i Koronis. Bóg sztuki lekarskiej oraz odradzającej się natury. Zabity przez Zeusa, który obawiał się skutków poczynań Asklepiosa, gdy ten zaczął wskrzeszać zmarłych (faktycznie – było się czego obawiać…). Jego atrybutem jest laska (bez skrzydeł!) z owiniętym dookoła wężem, niestety często mylona z atrybutem Hermesa. Jednak to laska Asklepiosa jest symbolem medycyny, który można zaobserwować chociażby na karetkach pogotowia.

15 Dionizos

Syn Zeusa i Semele. Bóg płodności, dzikiej natury i oczywiście wina. Na jego cześć odbywały się Dionizje, czyli naprawdę duże imprezy z tańcami, śpiewami i winem. Dionizje Wielkie dały początek tragedii, a Małe – komedii.

16 Tanatos

Personifikacja i bóg śmierci. Jego atrybutami są czarne skrzydła, łańcuch oraz zgaszona i odwrócona pochodnia. Bliźniaczy brat Hypnosa – boga snu (sen był i jest częstym motywem w literaturze, o czy możecie poczytać tutaj: Motyw snu w literaturze światowej).

1 Posejdon

Brat Zeusa. Bóg wód, wodnych istot, wysp i trzęsień ziemi. Mieszkał w podwodnym pałacu. Jego atrybutem jest trójząb.

2 Hades

Brat Zeusa i Posejdona. Bóg podziemnego świata zmarłych, którym rządził ze swoją żoną Persefoną. Był surowy i siał postrach, ale przy tym był sprawiedliwy. Jego atrybutami są klucze oraz berło. Towarzyszył mu zawsze trójgłowy pies Cerber, który strzegł wejścia do świata zmarłych.

Mitologia grecka – inne postacie

Nie tylko bogowie i śmiertelnicy pojawiali się w mitach. Ważną rolę odgrywały także muzy – dziewięć córek Zeusa i Mnemosyne, z których każda opiekowała się inną dziedziną sztuki, oraz herosi – zrodzeni ze związków bogów z ludźmi (co dowodzi przenikania się tych dwóch światów) półbogowie o nadzwyczajnych zdolnościach.

1 Herakles

Syn Zeusa i Alkmeny. Znany ze swojej niezwykłej siły, męstwa i waleczności, a także wybitnych umiejętności strzelania z łuku. Jego postać znajdziemy w micie Dwanaście prac Heraklesa, w którym dowiódł, że ma moce przewyższające człowieka.

2 Tezeusz

Syn Posejdona i Ajtry. Heros ateński, który również musiał dowieść swej siły, wykonując prace (jak w micie o Heraklesie), z których najbardziej znaną jest zabicie Minotaura – pół człowieka, pół byka.

3 Achilles

Syn Peleusa i Tetydy. Jako niemowlę został zanurzony przez matkę w wodach Styksu, co miało go unieśmiertelnić, jednak pięta, za którą go trzymała, stała się jego słabym punktem. Oczywiście stąd wziął się związek frazeologiczny pięta achillesowa. Ciążyła nad nim przepowiednia o udziale w wojnie trojańskiej, a co za tym idzie – rychłej śmierci w chwale. Zanim Troja została zdobyta przez Achajów, Achilles, jako bohater tej wojny, zginął ugodzony właśnie w piętę.

Mitologia grecka to kopalnia wiedzy o wierzeniach, kulturze i społeczeństwie tamtych czasów. Jej znajomość pozwala zrozumieć dziedziny sztuki, które w późniejszych epokach czerpały z niej pełnymi garściami. Wielu twórców, także z naszego kraju, odnosiło się do niej w swoich utworach: Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego, Grób Agamemnona Juliusza Słowackiego, Ikar Stanisława Grochowiaka czy Prawa i obowiązki Tadeusza Różewicza. Także w Weselu Stanisława Wyspiańskiego znajdziemy symbolikę, którą skrywa grecka mitologia. Nie sposób wymienić obrazy, które nawiązywały do całej sztuki antyku. Mitologia to także źródło związków frazeologicznych, jak na przykład koń trojański, puszka Pandory, jabłko niezgody, męki Tantala, nić Ariadny, olimpijski spokój, paniczny strach, róg obfitości, syzyfowa praca, tytaniczny wysiłek, wyrocznia delficka.

Grecka mitologia była podłożem dla rzymskich mitów. Oba systemy wierzeń były do siebie bardzo podobne. Rzymianie przejęli od Greków funkcje poszczególnych bogów oraz bóstw. Podobieństwa widać także w ich nazwach. Nie znaczy to jednak, że nie ma między nimi żadnych różnic. Ale to już materiał na osobny artykuł ;)