O ludowym pochodzeniu kalendarza, czyli skąd się wzięły nazwy miesięcy

Podział roku na kolejne miesiące wydaje nam się na tyle oczywisty, że naprawdę rzadko (jeśli w ogóle!) zastanawiamy się nad pochodzeniem ich nazw – a przecież każde słowo ma swój rodowód i historię.
Przeczytajcie i dowiedzcie się, skąd się wzięły nazwy miesięcy, dlaczego rok rozpoczyna się od stycznia, czemu szósty miesiąc roku to czerwiec, a ostatni nazywamy grudniem.

Kalendarz – uporządkowany upływ czasu

Kalendarz to nic innego jak pewien system zawierający spis dni, tygodni i miesięcy. Jest więc sposobem odmierzania czasu. Stanowi ponadto pewną społeczną umowę, która porządkuje jego upływ.
Zanim jednak powstał kalendarz, którym posługujemy się dzisiaj, kalendarzowy system odmierzania czasu przeszedł wiele zmian i modyfikacji. Obecnie używamy kalendarza gregoriańskiego. Wszystko za sprawą reformy przeprowadzonej przez papieża Grzegorza VIII, który ukradł... przepraszam! pominął dziesięć dni z dotychczasowego kalendarza juliańskiego.
W Polsce zreformowany kalendarz przyjęto od razu, ale już wcześniej znany był podział roku na dwanaście miesięcy. Szybko jednak zastąpiono ich łacińskie nazwy staropolskimi odpowiednikami.

Rok, miesiąc, tydzień, dzień

Kalendarz dzieli rok na mniejsze okresy, z których jednostką nadrzędną jest miesiąc – samo słowo ma korzenie prasłowiańskie i pierwotnie oznaczało księżyc. W ramach ciekawostki warto dodać, że niegdyś okres dwunastu miesięcy określano słowem lato, które jednocześnie było nazwą pory roku. Słowo rok wywodzi się zaś z nomenklatury prawniczej i dawniej oznaczało termin ustalony przez sąd – zwykle był to odcinek czasu trwający dwanaście miesięcy, stąd dzisiejsze rozumienie słowa. Tłumaczy to również, dlaczego na rok w liczbie mnogiej mówimy lata – to tzw. formy supletywne, ale o nich pisaliśmy już tutaj: Supletywizm i formy supletywne. Człowiek, ale ludzie, rok, ale lata?

Nazwy miesięcy

Nasze rodzime nazwy miesięcy mają ludową proweniencję i są ściśle związane ze zjawiskami obserwowanymi w przyrodzie, pracami rolniczymi oraz rytmem wiejskiego życia. Stanowią jednocześnie rezultat szczególnego przeżywania czasu – doświadczanego jako cykliczny i powracający. Odzwierciedlają następujące po sobie pory roku, które przynoszą znane zjawiska przyrodnicze i kolejne wynikające z nich obowiązki. Niemal wszystkie nasze nazwy miesięcy są słowiańskie. Wyjątek stanowią marzec i maj, które mają rodowód łaciński.

W przypadku stycznia pochodzenie nazwy nie jest jednoznaczne. Nazwa tego miesiąca być może pochodzi od czasownika stykać się, bo stanowi miejsce styku starego i nowego roku. Istnieje również przypuszczenie, że pierwszy miesiąc roku swoją nazwę zawdzięcza rzeczownikowi tyki – a to z kolei kawałki drewna pozyskiwane przez gospodarzy akurat na początku roku. Tyki służyły do podtrzymywania roślin na polu . Tłumaczyłoby to, dlaczego miesiąc ten bywał w języku staropolskim określany również jako tyczeń. Jednakże najbardziej prawdopodobną hipotezą jest pochodzenie nazwy od słowa siekać, co miało związek z wyrębem drzew odbywającym się w tym właśnie czasie.

Przymiotnik luty w języku staropolskim znaczył srogi/ostry i stąd nazwa drugiego miesiąca roku – w lutym zwykle przecież panują tęgie mrozy. Drugi miesiąc roku miał w przeszłości jeszcze inne nazwy. Określano go mianem gromnicznik (od święta Matki Boskiej Gromnicznej obchodzonego 2 lutego) i mięsopustnik (od słowa mięsopust – koniec karnawału/początek Wielkiego Postu).

Niektórzy domniemywają, jakoby słowo marzec miało pochodzić od czasownika marznąć, ale nie jest to prawdą. Wprawdzie w marcu często zdarzają się jeszcze przymrozki, ale niewątpliwie marzec swoją nazwę zawdzięcza łacinie – wywodzi się od łacińskiego określenia martius, co oznacza „poświęcony Marsowi, bogu wojny”.

Nazwa kwiecień nie pozostawia zbyt wielu wątpliwości, a wyjaśnienie jej pochodzenia jest nadzwyczaj proste. Wszak w kwietniu KWITNĄ wszystkie drzewa i wiele kwiatów.

Miano piątego miesiąca roku to znów prezent od łaciny – pochodzi od imienia rzymskiej bogini Mai.

Nazwa czerwiec pochodzi od czerwi, czyli małych robaków, bardzo aktywnych w tej części roku. Owady te wykorzystywano w celu uzyskania cennego barwnika, którym farbowano tkaniny na czerwono.

W przypadku lipca sprawa jest bardzo prosta – nazwa pochodzi od kwitnących o tej porze roku lip. Stąd też inne nazwy siódmego miesiąca, takie jak: lipień, lipinik.

Sierpień swoją nazwę wziął od sierpów, którymi koszono zboże w tym okresie – sierpy były powszechnym i podstawowym narzędziem podczas żniw. Niekiedy określano go również jako stojaczek lub stojęczeń, co miało związek z pozycją stojącą podczas żniw.

We wrześniu kwitną wrzosy, więc... wszystko jasne!

Październik zawdzięcza nazwę obróbce lnu i konopi, nad którą w tym czasie intensywnie pracowano, a konkretnie paździerzom, czyli suchym łodygom – chodzi o części włókna, które odpadały przy obrabianiu. Niekiedy można spotkać również określenie winnik – od winobrania.

Nazwa listopad jest bardzo obrazowa i jak łatwo się domyślić, pochodzi od spadających liści.

Nazwa grudzień ma z kolei związek z zamarzniętymi grudami ziemi. Ostatni miesiąc roku określano również jako jadwent (przez związek z kalendarzem liturgicznym – jadwent rzecz jasna pochodzi od słowa adwent, który zwykle zaczyna się w grudniu), godnik (Gody, czyli Boże Narodzenie) lub prosień (od promieni słońca odbijających się od śniegu).

Przypomnijmy jeszcze, że nazwy miesięcy piszemy małą literą. A o tym, co zapisywać wielką (albo dużą, ale nigdy z dużej) literą, pisaliśmy tutaj:
Co należy pisać dużą literą? Zasady pisowni dużą literą (i wielką).
Nazwy miesięcy służą również do zapisu dat, ale ten temat poruszaliśmy tu:
Czy wiesz, jak poprawnie zapisywać daty?.

Nazwy miesięcy odzwierciedlają całe bogactwo zjawisk przyrodniczych, nawiązują również do codziennego życia wiejskiej społeczności i stanowią wyraz określonego rozumienia kategorii czasu. To naprawdę ciekawe, ile kryją w sobie słowa używane na co dzień – zwykle jednak bezrefleksyjnie, bo w praktycznym kontekście.