Co należy pisać dużą literą? Zasady pisowni dużą literą (i wielką)
Wydaje nam się, że wiemy, co należy zapisywać dużą literą. Skąd wzięła się zatem tendencja do pisania o sobie „Mnie”, „Mój”, „Ja”, „Nasz”? Czy istnieje zasada, która mówi o użyciu w tym kontekście dużych liter? Postanowiliśmy wyjaśnić kilka kłopotliwych kwestii. Sprawdźcie więc, co należy pisać wielką literą.
Zanim zagłębimy się w temat, wyjaśnijmy kwestię nazewnictwa. Zapewne spotkaliście się z określeniami „duża litera” i „wielka litera”. Które jest właściwe? Niespodzianka: obie formy są poprawne.
Użytkownik języka może wybrać sobie jedną z nich, ważne jednak, by stosował ją konsekwentnie. Błąd jednak popełnimy, gdy powiemy „pisać z dużej litery” czy „pisać z wielkiej litery” – są to kalki składniowe z języka rosyjskiego. Przejdźmy do rzeczy – sprawdźmy, co piszemy dużymi literami!
Dużą literą piszemy reguły oczywiste:
- imiona i nazwiska,
- imiona zwierząt i drzew (tak, tak, dąb Bartek i pies Burek wymagają należytego szacunku),
- przydomki, pseudonimy, przezwiska ludzi (z uwagą, że przyimki piszemy małymi literami, np. Janko z Czarnkowa),
- nazwy mieszkańców kontynentów (tak, Europejczyku),
- nazwy mieszkańców państw (tak, Polaku),
- nazwy hipotetycznych mieszkańców krajów (są tu jacyś Marsjanie?),
- nazwy członków narodów, ras i szczepów (my, Słowianie),
- nazwy mieszkańców krain geograficznych (i Ślązak, i Kaszub),
- nazwy dynastii (Piastowie, Jagiellonowie),
- nazwy świąt i dni świątecznych (nawet 3 Maja, Wielki Tydzień, Popielec i Zaduszki),
- nazwy własne państw, regionów, prowincji, stanów, miast, osiedli, wsi (także Trójmiasto w znaczeniu „Gdańsk, Gdynia i Sopot”),
- nazwy dzielnic, ulic, placów, rynków, ogrodów, parków, bulwarów, budowli, zabytków, obiektów sportowych (Barbakan, Spodek, Powązki, Planty) – po szczegóły odsyłamy do tekstu Pisownia nazw obiektów miejskich – ulice, aleje, mosty, place, skwery,
- nazwy własne przedsiębiorstw i lokali (Orbis, Jama Michalika),
- nazwy jednostkowe urzędów, władz, instytucji, szkół, organizacji, towarzystw (np. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Szkoła Podstawowa nr 3 – uwaga, przyimki, spójniki i skrót nr zapisujemy małymi literami),
- nazwy imprez krajowych i międzynarodowych (z naszych obserwacji wynika, że są to imprezy o dużej randze i zasięgu, np. Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy czy Międzynarodowy Festiwal Chopinowski),
- wszystkie wyrazy, z wyjątkiem przyimków i spójników, w tytułach czasopism (np. „Życie Warszawy”, „Kobieta i Życie”, „Mówią Wieki” – od 2008 r. nie obowiązuje zasada głosząca, że w tytułach czasopism, które się nie odmieniają, dużą literą piszemy tylko pierwszy wyraz),
- pierwszy wyraz w tytułach utworów literackich i naukowych, tytułach rozdziałów, tytułach dzieł sztuki, zabytków językowych, odezw, deklaracji i ustaw (wyjątki: Stary Testament, Nowy Testament, Pismo Święte),
- pierwszy wyraz nazw programów radiowych i telewizyjnych,
- nazwy orderów i odznaczeń (Virtuti Militari),
- skrótowce (np. PKP, MEN, GOPR, standardowo przyimki i spójniki również w tym wypadku zapiszemy małymi literami, np. WSiP).
Reguły nie do końca oczywiste:
- nazwy geograficzne i miejscowe (np. Morskie Oko, Dolny Śląsk) – tu jest jednak haczyk: Morze Bałtyckie, ale morze Bałtyk – zasada głosi, że jeśli nazwa własna składa się z dwóch członów i człon drugi jest nieodmieniającym się rzeczownikiem w mianowniku, wtedy człon pierwszy (wyraz pospolity) piszemy małą literą, a człon drugi – dużą (wyspa Uznam czy pustynia Gobi),
- przymiotniki dzierżawcze (odpowiadające na pytanie czyj?) utworzone od imion własnych (np. dramat Szekspirowski, Zosina chustka – jak widać, nie wszystkie przymiotniki piszemy małą literą),
- nazwy czcionek (niezależnie od tego, czy to Times New Roman, czy Calibri),
- nazwy systemów komputerowych (Windows),
- tytuły modlitw („Modlitwa Pańska”, „Litania do Najświętszej Maryi Panny”),
- nazwy gwiazd, planet, konstelacji (wyrazy Ziemia i Słońce w znaczeniu terminów astronomicznych piszemy wielką literą),
- nazwy firm, marek i typów wyrobów przemysłowych (ta zasada jest nieco dziwna i wymaga kilku słów wyjaśnień, porównajcie: Mam samochód marki Polonez. i Mam poloneza. – spodziewajcie się osobnego tekstu na ten temat. Tymczasem zajrzyjcie tutaj: Jak wymawiać nazwy obcych marek? Czy robisz to poprawnie?),
- niektóre skróty, np. od nazw pierwiastków chemicznych (P – fosfor, Ra – rad).
Reguły liberalne (czyli można, nie trzeba zapisywać wielką literą):
- nazwy kierunków świata,
- nazwy epok (uwaga – Młoda Polska zawsze musi być zapisywana dużymi literami),
- nazwy uosobionych pojęć abstrakcyjnych.
Użycie dużej litery ze względów grzecznościowych i uczuciowych:
- zaimki osobowe typu Ciebie, Tobie, Wam w listach, życzeniach itp. wypada, a wręcz należy pisać dużymi literami, podobnie jak nazwy osób, do których się zwracamy (Dziadku, Mamo),
- nazwy ważnych wydarzeń historycznych (Powstanie Warszawskie) oraz słowa typu Ojczyzna, Naród w szczególnych okolicznościach lepiej jest zapisać dużymi literami (w tekstach z okazji ważnych rocznic czy świąt narodowych),
- słownictwo religijne czy użycie dużej litery w celach artystycznych zostawiamy do własnej interpretacji.
A teraz czas na podsumowanie
Wszelkie nazwy własne zapisywać należy dużą literą (zauważcie jednak, że nazwy mieszkańców miast piszemy małą literą). Czasami, w zależności od znaczenia, zastosujemy rozróżnienie, np. trójmiasto (zespół trzech miast) a Trójmiasto (Gdańsk, Gdynia, Sopot), słońce (świecące na niebie) a Słońce (w znaczeniu astronomicznym). Bywają jednak szczególne okoliczności, kiedy możemy w celach grzecznościowych, emocjonalnych czy artystycznych użyć dużej litery.
Mamy nadzieję, że wyjaśniliśmy najważniejsze kwestie. Jeśli jednak coś jeszcze budzi Wasze wątpliwości, zachęcamy do komentowania. ?
Powyższy tekst powstał na podstawie zbioru reguł przytoczonych w Nowym słowniku ortograficznym PWN pod redakcją prof. Edwarda Polańskiego, jednak zaktualizowaliśmy zasady, które uległy zmianie.
?
