Synonimy i wyrazy bliskoznaczne
Nie ma chyba wśród nas osoby, której przynajmniej raz nie zabrakłoby odpowiedniego słowa. Niekiedy któryś z wyrazów natrętnie się przecież powtarza. Innym razem odczuwamy dotkliwy deficyt słów o określonym nacechowaniu. Na pomoc przychodzą nam wówczas synonimy. Czym właściwie są synonimy i wyrazy bliskoznaczne? Czy zachodzą między nimi jakieś różnice? I czym kierować się przy wyborze słownego odpowiednika?
Co to jest synonim?
Słowo synonim wywodzi się z greki, w której synonymos oznacza równoimienny. Synonimy to wyrazy, których znaczenie jest zbliżone do znaczenia innych słów lub z nimi identyczne.
Warto przy tym wiedzieć, że grupa pierwsza – ze zbliżonymi znaczeniami – jest nieporównywalnie większa od drugiej – synonimy całkowite to rzadkie przypadki. Zdecydowana ich większość różni się bowiem od siebie odcieniem znaczeniowym albo barwą uczuciową, co pociąga za sobą istotne konsekwencje. O ile na przykład słowa auto i samochód są całkowicie wymienne właściwie w każdym kontekście, o tyle wyrazy wiatr i huragan już nie mają identycznych znaczeń, a w słowniku można je jednak znaleźć obok siebie.
Synonimy a wyrazy bliskoznaczne
Wymienność synonimów niesie ze sobą więc spore ograniczenia. Wracając do powyższych przykładów: auto i samochód można zastosować zamiennie w każdym zdaniu, ale pod hasłem samochód znajdziemy w słowniku jeszcze inne słowa (np. maszyna, wóz, limuzyna, ciężarówka, gablota, fura itd.), których wydźwięk nie pozwala już na całkowitą wymienność.
Słowa, którymi da się zastąpić inne we wszelkich możliwych kontekstach, nazywa się synonimami całkowitymi (lub absolutnymi), a tego rodzaju równoznaczne wyrazy to na przykład:
- alfabet – abecadło,
- metafora – przenośnia,
- składnia – syntaksa,
- silnik – motor.
Druga wspomniana grupa to synonimy częściowe, czyli wyrazy bliskoznaczne, i to właśnie tych jest nieporównywalnie więcej.
Tak szeroko rozumiana synonimia jest zresztą z punktu widzenia użytkowników języka o wiele bardziej użyteczna od wymienności słów w sensie ścisłym, która proponuje nam niezwykle ograniczony wybór.
Wyrazy bliskoznaczne
Wyrazy bliskoznaczne tworzą dużą grupę słów, których znaczenie jest zbliżone, ale nie identyczne, na przykład:
- wiersz – ballada, poemat, pieśń, hymn, rapsod, oda, sonet,
- fałszywy – podrobiony, fikcyjny, kłamliwy, nieprawdziwy, nieszczery,
- wyjaśniać – tłumaczyć, rzucać światło, unaoczniać, wykazywać, klarować.
Istotny pod względem wyboru jednego z możliwych wariantów jest natomiast pierwotny kontekst, w który chcemy poszukiwany wyraz wstawić. Sam zestaw synonimów jest natomiast zależny od słownika, w którym wyrazowego odpowiednika szukamy.
Zbiór ten to często po prostu grupa wyrazów, które mają wspólną cechę znaczeniową. Ale słownikowe propozycje nierzadko odbiegają od znaczenia hasła, którego w słowniku szukamy.
Jak dzielą się synonimy? Przykłady i rodzaje
Synonimy to grupa wyrazów bogata i zróżnicowana, dlatego też w zależności od przyjętego kryterium klasyfikuje się je na różne sposoby.
Jeśli za wyznacznik podziału przyjmiemy wartość znaczeniową i barwę uczuciową, to wyróżnimy synonimy semantyczne oraz stylistyczne.
- Synonimy semantyczne ujmują opisywany przedmiot z różnych stron, uwypuklając przy tym rozmaite odcienie znaczeniowe, na przykład:
- zabawny, paradny, ucieszny, śmieszny, pocieszny, komiczny, groteskowy, dowcipny,
- stukać, walić, łomotać.
W obrębie synonimów stylistycznych wyróżnia się natomiast kilka grup. Są to:
- synonimy chronologiczne, czyli wyrazy o określonym zasięgu czasowym. Zwykle jest to para wyrazów: słowo przestarzałe i współczesne, na przykład:
- zadowolony – kontent,
- szef – pryncypał,
- samolot – aeroplan,
- absztyfikant – wielbiciel.
O absztyfikancie i innych zapomnianych słowach pisaliśmy już tutaj:
Absztyfikant, chędożyć, huncwot. Wyrazy zapomniane i rzadko używane – wskrzeszamy je!.
W innym miejscu poruszaliśmy natomiast temat archaizmów:
Słownictwo retro, czyli… a gdyby tak wskrzesić archaizmy?.
- synonimy emocjonalne, czyli wyrazy różniące się między sobą pod względem zabarwienia uczuciowego, na przykład:
- turysta – łazik, włóczykij, obieżyświat, włóczęga,
- chłop – gospodarz, wieśniak, kmiotek,
- koń – rumak, szkapa.
- synonimy stylowe – słowa, które występują głównie w stylu artystycznym i wypowiedziach o charakterze patetycznym, na przykład:
- mąż – małżonek,
- żona – małżonka,
- wieść – prowadzić.
- synonimy środowiskowe, które są charakterystyczne dla gwar środowiskowych. To przykładowo odpowiedniki słów ze słownictwa więziennego czy gwary młodzieżowej:
- sprzedać – opylić,
- ukraść – zajumać.
- synonimy terytorialne, czyli słowa ograniczone do pewnego obszaru (zwykle odpowiedniki regionalne, na przykład gwara poznańska):
- kejter – pies,
- kociamber – kot.
- synonimy różnordzenne, które nie należą do jednej rodziny wyrazowej, na przykład:
- awantura – kłótnia,
- burza – zawierucha,
- chmura – obłok
- synonimy wspólnordzenne, które są ze sobą spokrewnione, na przykład:
- wiek – wiekowy, wieczny, wieczysty,
- wiatr – wietrzyk, wiaterek, wietrzysko.
Synonimy – funkcja
Do poszukiwania zamiennika słów skłania nas zwykle potrzeba znalezienia najbardziej trafnego określenia, które opisze zajmujące nas zjawisko, a także chęć czy konieczność uniknięcia powtórzeń w wypowiedzi oraz jej precyzja. Rola wyrazów bliskoznacznych zaznacza się ponadto w dbałości o estetykę i bogactwo wypowiedzi.W takich momentach na pomoc przychodzą nam słowniki, które wspierają nas w doborze właściwych zwrotów i wyrażeń. Samych słowników nie brakuje i stanowią one bardzo sprawne i łatwo dostępne narzędzie do walki z nieporadnością językową.
Synonimy świadczą tym samym o ogromnych i prawie nieograniczonych możliwościach języka.
Na drugim biegunie leżą natomiast antonimy. Ale o wyrazach przeciwstawnych pisaliśmy już tutaj:
Antonimy – wiedza w pigułce.
Ważne jest też, aby synonimów nie mylić z homonimami, którym poświęciliśmy już kiedyś trochę miejsca:
Polka, węgierka i finka, czyli homonimy, homografy i homofony.
Jak dobierać synonimy? Przykłady użycia
Pozostaje pytanie, czym kierować się przy wyborze odpowiedniego określenia w tym gąszczu słów, którymi słowniki tak hojnie nas częstują.
Niewątpliwie najważniejszy jest kontekst i sens wypowiedzi, do której szukamy odpowiednika. Nie bez znaczenia pozostaje też aspekt opisywanego zjawiska.
Po drugie, naszą decyzją pokierują z pewnością potrzeby stylistyczne i nacechowanie emocjonalne tekstu. Istotne pod tym względem okażą się ponadto kompetencje użytkownika słowników, które pomogą wybrać słowo adekwatne do kontekstu.
Warto również zapoznać się dokładnie z definicją słów, którymi chcemy zastąpić inne wyrazy. Wystarczy zajrzeć do słownika, żeby przekonać się, na ile jest to istotne. Za przykład posłużyć może para wyrazów: efekt i skutek. I tak podczas gdy słowniki podają nam te słowa pod jednym hasłem, warto zwrócić uwagę na różnice w ich znaczeniach:
- efekt odnosi się bowiem do zjawisk pożądanych,
- skutek oznacza niekorzystne rozwiązanie sytuacji.
Podobnie jest ze słowem kraj, którym nazywamy zwykle obszar wyodrębniony geograficznie, wyrazem państwo określimy zaś raczej jego aspekty polityczne. Tymczasem ta para słów jest nierozłączna, zwłaszcza na słownikowych stronach.
W powyższym tekście używaliśmy zamiennie słów (a może wyrazów?): wyraz i słowo. Tymczasem o ile w słownikach ich definicje są bardzo zbliżone, o tyle w praktyce językowej zachodzą pomiędzy nimi istotne różnice. Sam profesor Bralczyk zwraca zresztą na to uwagę. Pisze, że słowo dajemy komuś, a wyraz dajemy czemuś. Wyrazem coś wyrażamy, słowa są zaś komunikacyjne. Daję komuś słowo, więc jest ono obietnicą, a wyraz jest przejawem i oznaką. A co najważniejsze – na początku było słowo (bo na pewno nie wyraz).
?
