Trudne nazwy miejscowości w Polsce. Odmiana kłopotliwych toponimów
Toponimy to inaczej nazwy miejscowe. Te zaś sprawić mogą wiele kłopotów w odmianie. Jedne nazwy miast i miasteczek odmieniają się jak przymiotniki, inne jak rzeczowniki. Są też toponimy będące złożeniami i zrostami. Czasem nie wiadomo, czy powinniśmy jechać do Tych czy raczej do Tychów, do Tarnobrzegu czy Tarnobrzega. Oto podróż po mapie Polski w poszukiwaniu kłopotliwych nazw miejscowych. Z nami z pewnością traficie do celu. Zapraszamy!
Skąd tyle kłopotów w odmianie i pisowni nazw miejscowości? Jak kraj długi i szeroki, tak różne są historie nazw wsi i miast. Etymologia wielu z nich jest bardzo ciekawa, ale też zawikłana – w wielu przypadkach to ona ma wpływ na odmianę toponimów. Decyduje o tym nie tylko tradycja, ale też lokalna społeczność. Nie tym jednak będziemy się zajmować. Przeciętnemu użytkownikowi języka trudno poznać wnikliwie wszelkie miejscowości na mapie Polski, a co dopiero umieć je wszystkie odmieniać! Spieszymy zatem z pomocą.
Nazwy dwuczłonowe zapisywane z łącznikiem
Bielsko-Biała, Ruciane-Nida, Golub-Dobrzyń, Kędzierzyn-Koźle, Czechowice-Dziedzice, Skarżysko-Kamienna, Konstancin-Jeziorna – skąd tyle nazw z łącznikiem? Wymienione miejscowości powstały z połączenia dwóch równorzędnych organizmów o tym samym statusie. Jak wynika z Uchwały Rady Języka Polskiego z 2004 r., zapis z łącznikiem należy stosować, gdy oba człony nazwy wspólnie identyfikują jednostkę administracyjną lub geograficzną.
Jak odmienić wyżej wymienione nazwy miast?
- Mieszkam w Bielsku-Białej, jadę do Bielska-Białej. (Człon „Bielsko” odmienia się jak rzeczownik, a „Biała” jak przymiotnik).
- Mieszkam w Rucianem-Nidzie, jadę do Rucianego-Nidy. (Człon „Ruciane” jest w rodzaju męskim, a „Nida” – żeńskim. Obydwa odmieniają się jak rzeczowniki).
- Mieszkam w Golubiu-Dobrzyniu, jadę do Golubia-Dobrzynia. (W obu członach odmiana rzeczownikowa).
- Mieszkam w Kędzierzynie-Koźlu, jadę do Kędzierzyna-Koźla. (Odmiana jak wyżej).
- Mieszkam w Czechowicach-Dziedzicach, jadę do Czechowic-Dziedzic.
Zwróćmy uwagę na fakt, że obydwa człony tej nazwy miejscowej występują tylko w liczbie mnogiej, są to tzw. pluralia tantum. Sprawdźcie, jak wiele ich w naszym codziennym otoczeniu: Pluralia i singularia tantum, czyli spodnie dla młodzieży.
- Mieszkam w Skarżysku-Kamiennej, jadę do Skarżyska-Kamiennej. (Podobnie jak Bielsko-Biała nazwa ta odmienia się według modelu: człon pierwszy jak rzeczownik, człon drugi jak przymiotnik).
- Mieszkam w Konstancinie-Jeziornie, jadę do Konstancina-Jeziorny. (W obu członach nazwy odmiana rzeczownikowa).
Zrosty
Nasza podróż po mapie skutkuje wizytą również w miejscowościach takich jak Koziegłowy, Babimost, Krasnystaw i Białystok.
Dwie pierwsze nazwy to zrosty, które nie podlegają odmianie wewnątrzwyrazowej (a czym są zrosty, pisaliśmy tutaj: Złożenia, zrosty i zestawienia – wyrazy złożone):
- Mieszkam w Koziegłowach, jadę do Koziegłów.
- Mieszkam w Babimoście, jadę do Babimostu.
Z kolei Krasnystaw i Białystok, miasta położone na malowniczym wschodzie Polski, odmieniają się tak, jakby nadal funkcjonowały jako dwa osobne wyrazy. Zachodzi tu tzw. fleksja wewnętrzna:
- Mieszkam w Białymstoku, jadę do Białegostoku.
- Mieszkam w Krasnymstawie, jadę do Krasnegostawu.
Odmiana przymiotnikowa
Problemów nastręczać mogą dwa różne wzorce odmiany nazw miejscowych: rzeczownikowa i przymiotnikowa.
Oto nazwy miast zakończone na -na i -owa, które odmieniają się jak przymiotniki:
Istebna, Iwiczna, Kamienna, Kolbuszowa, Krzyżowa, Limanowa, Lipowa, Łęczna, Łubna, Łużna, Nowa, Osieczna, Piwniczna, Szczytna.
Biała Podlaska, Sucha, Wesoła również mają odmianę przymiotnikową, np.
- Jadę do Białej Podlaskiej,
- Mieszkam w Suchej.
Podobnie jest z dzielnicą Gdańska – Osową (choć jej mieszkańcy stosują również odmianę rzeczownikową).
Istnieje jeszcze nazwa Końskie, która występuje jedynie w liczbie mnogiej. Ma ona odmianę przymiotnikową męską, np.
- Mieszkam w Końskich.
- Końskie są piękne.
Odmiana rzeczownikowa
Wymieńmy jeszcze nazwy miast zakończone na -na i -owa, które odmieniają się jak rzeczowniki:
Jabłonna, Jeziorna, Kudowa, Miłosna, Sadowa, Wiązowna, Włoszczowa, Wschowa, Prosna.
Za wzór odmiany niech posłużą nam dobrze znane Warszawa i Częstochowa:
- Mieszkam w Jabłonnie (jak w Warszawie),
- Jadę do Sadowy (jak do Częstochowy).
Nazwy zakończone na -e o odmianie przymiotnikowej
Różne są gusta i guściki muzyczne, jednak piosenka Sławomira Miłość w Zakopanem ma niewątpliwy walor edukacyjny – otóż upowszechnia poprawną formę miejscownika rzeczownika Zakopane.
Podobnie odmieniają się nazwy miejscowości takie jak Chyżne, Hrebenne, Krzyżne, Miedziane, Równe, Ruciane, Skrzyczne, Wysokie Mazowieckie, Zaryte. Końcówka w miejscowniku to -em.
Nazwy miejscowości w rodzaju żeńskim
Gołdap, Chodzież, Gierłoż czy Choroszcz to nazwy, które są rodzaju żeńskiego, dlatego powiemy i napiszemy:
- Mieszkam w/jadę do: Gołdapi, Chodzieży, Gierłoży, Choroszczy.
Nazwy miejscowości zakończone na -m
Nazwy miejscowości takich jak Chocim, Oświęcim, Prokocim, Strzegom czy Zakroczym mają odmianę miękkotematową, podobnie jak np. Radom.
- Jestem z Zakroczymia, jadę do Strzegomia. Przyglądam się Zakroczymiowi, mieszkam w Chocimiu.
Z kolei nazwa Sztum pochodzi z języka niemieckiego, dlatego wyraz ten będziemy odmieniać inaczej – twardotematowo.
Nazwy miejscowości występujące w liczbie mnogiej
Jak można zauważyć, w Polsce jest wiele nazw miejscowych występujących wyłącznie w liczbie mnogiej, np.
Oborniki, Sejny, Suwałki, Żary, Tychy.
Cztery pierwsze z nich w dopełniaczu mają końcówkę zerową:
do Obornik, do Sejn, do Suwałk.
Z Tychami sytuacja jest nieco inna. Choć w ogólnej polszczyźnie obowiązuje forma do Tych, Ślązacy mawiają do Tychów. Jest to regionalizm.
Międzyzdroje i Białobrzegi w dopełniaczu mają końcówkę -ów, czyli Międzyzdrojów i Białobrzegów.
Osobliwości w odmianie
Jest istotna różnica w odmianie nazw miejscowości Kołobrzeg i Tarnobrzeg. W dopełniaczu Kołobrzeg przybiera końcówkę -u, a Tarnobrzeg – -a, czyli:
- Jadę do Kołobrzegu. ale: Jadę do Tarnobrzega.
Warto przy okazji zwrócić uwagę, że nazwa miejscowości Pasłęk w dopełniaczu brzmi Pasłęka, a w celowniku – Pasłękowi. Podobnie jest z miastem Pisz: D. Pisza, C. Piszowi.
Co z Przysuchą? Mieszkam w Przysusze – to jedyna poprawna forma.
Uwaga także na odmianę nazwy Supraśl! Jeśli użyjemy formy Supraśli, będziemy mówić o rzece o tej nazwie. Jeżeli zaś wspomnimy o Supraślu, to bez wątpienia chodzi o miasto.
Częste błędy zdarzają się w odmianie nazw miejscowości Kostrzyn i Kwidzyn – mówimy i piszemy w Kostrzynie i w Kwidzynie, a nie: w Kostrzyniu i w Kwidzyniu.
A co z celownikiem utworzonym od nazw Kraków i Wrocław? Te formy brzmią następująco: Krakowowi (odmiana twardotematowa) i Wrocławiowi (odmiana miękkotematowa). Nazwy miast zakończone na -ów i -ew najczęściej mają odmianę twardotematową, a zakończone na -aw – miękkotematową.
Nieco podobnie jak z Tychami jest z Lidzbarkiem Warmińskim. Choć przyjęło się, że nazwy pochodzenia obcego (tu konkretnie niemieckiego; element -bark pochodzi od -berg) w dopełniaczu i miejscowniku mają końcówkę -u, miejscowi używają również końcówki -a.
Przenieśmy się teraz do zachodniopomorskich lasów, nad jezioro Pile. Czy wiedzieliście, że Borne Sulinowo to najmłodsze miasto w Polsce? Powoli zbliża się do trzydziestych urodzin. Warto zapoznać się z jego tajemniczą historią!
Powiemy i napiszemy: Mieszkam w Bornem Sulinowie, jadę do Bornego Sulinowa. (Pierwszy człon nazwy ma odmianę przymiotnikową, a drugi – rzeczownikową).
Wisienką na torcie niech pozostanie Murzasichle – malownicza miejscowość położona nieopodal Tatr, której nazwę powinniśmy wymawiać jako [mur-za-śich-le]:
- Mieszkam w Murzasichlu.
- Jadę do Murzasichla.
Pomocy!
Jak widać, podróż po gramatycznej mapie polskich miejscowości to nie lada przygoda (a co dopiero po ortograficznej! Spójrzmy chociażby na Chełm, Hrubieszów czy Kórnik! Ale to już zupełnie odrębna historia).
W razie wątpliwości co do wzorca odmiany zachęcamy do zapoznania się z Rozporządzeniem Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części. Znajdziemy tam informacje dotyczące formy dopełniacza danej nazwy miejscowości i utworzony od niej przymiotnik. Jest to pomocne szczególnie w przypadku, gdy istnieje kilka wsi czy miast o tej samej nazwie – podane są powiaty i województwa, w których się znajdują.
Jak się okazuje, tak samo brzmiące nazwy mogą odmieniać się zupełnie inaczej. Przydatna jest także wyszukiwarka znajdująca się pod adresem Odmiana nazw miejscowości (actaforte.pl), która bazuje na wspomnianym wykazie.
