Zgrubienia w języku polskim
W pewnych sytuacjach wieś może stać się wiochą, pies – psiskiem, a Kasia – Kachą. Pies jako psisko może być po prostu wielkim psem, ale niekiedy psisko jest dla czworonoga określeniem bardzo pieszczotliwym. Wieś jako wiocha również wyraża do opisywanego miejsca określony stosunek, któremu raczej daleko do czułości. Czym dokładnie są zgrubienia? Kiedy ich używamy? Co możemy wyrazić za ich pomocą?
Zgrubienia – co to jest?
Zgrubienie, zwane inaczej augmentativum, to wyraz pochodny, który potęguje cechy znaczeniowe wskazywane przez wyraz podstawowy, na przykład:
- język – jęzor,
- pies – psisko,
- but – bucior,
- ciało – cielsko
itd.
Sama nazwa augmentativum pochodzi od łacińskiego augmentare, co oznacza powiększać, i już samo znaczenie źródłosłowu daje istotny wkład w definicję samych zgrubień.
Zgrubienia zwykle wyolbrzymiają nazywane zjawisko, wskazując w ten sposób na jego właściwości (zwykle wielkość) lub świadcząc o emocjonalnym zaangażowaniu mówiącego (na przykład określenie staruch, które wyraża pogardę).
Na drugim biegunie znajdują się zdrobnienia, które również mają emocjonalne zabarwienie – pisaliśmy o nich już tutaj: Kawka, herbatka, schabik i kolczyczki – zdrobnienia.
Zgrubienia – funkcje
Ogólnie można mówić o dwóch funkcjach zgrubień. Pierwszy przypadek to taki, kiedy zgrubienie wyraża nadmierną wielkość opisywanego przedmiotu (na przykład: dom – domisko).
Druga sytuacja występuje, kiedy chodzi o wyrażenie emocjonalnego stosunku do przedmiotu wypowiedzi – ten stosunek może być natomiast różny.
Najczęściej zgrubienia mają zabarwienie pejoratywne (np. staruch, babsko, nochal), ale nie dzieje się tak zawsze. Są również liczne przypadki zgrubień, które zyskują odcień pieszczotliwy (np. wierne psisko czy dobre chłopisko).
Jak się tworzy zgrubienia?
Tworzenie zgrubień odbywa się poprzez dodanie odpowiedniego formantu do wyrazu podstawowego.
Jeśli chcemy więc wyrazić negatywny stosunek do opisywanego przedmiotu, do podstawy słowotwórczej dodamy formant -sko lub -ysko/-isko (np. babsko, psisko, chłopisko).
Często używa się również przyrostka -cha, charakterystycznego dla zgrubień (np. starucha, klucha).
Kiedy Kasia staje się Kachą, a Marysia – Marychą, czyli zgrubienia imion
W przypadku imion i ich zgrubień zwykle nie chodzi jednak o to, by opisać nosiciela danego imienia jako szczególnie potężnego. Zgrubienia imion nie mają też zwykle pejoratywnego wydźwięku.
Zazwyczaj chodzi raczej o stosunek mówiącego do danej osoby nazywanej zgrubionym imieniem. Dlatego są to tak naprawdę spieszczenia (hipokoristikon) – znak czułości czy aprobaty. Nazywa się je jednak zwykle zgrubieniami, bo używa się tutaj charakterystycznej dla nich cząstki -ch.
Przy imionach męskich do formy podstawowej dodaje się -ch, -chu (np. Stach, Krzychu), przy żeńskich imionach zgrubienie tworzy przyrostek -cha (np. Kacha, Gocha, Bacha).
O formantach i ich funkcjach pisaliśmy już tutaj:
Słowotwórstwo i funkcje formantów. Jak słowa zyskują na znaczeniu,
a także tutaj:
Formant w języku polskim – szybko i prosto o słowotwórstwie.
