Słowotwórstwo i funkcje formantów. Jak słowa zyskują na znaczeniu
Słowotwórstwo, jak sama nazwa wskazuje, zajmuje się tworzeniem słów. Niby nic trudnego, każdemu z nas zdarza się wyczarować jakiś neologizm. Czy wiesz jednak, jak to wygląda w teorii? Dziś wyjaśnimy zasady tworzenia wyrazów pochodnych i zaprezentujemy funkcje formantów słowotwórczych, czyli cząstek, które niosą ze sobą nowe znaczenia.
Słowotwórstwo już niegdyś było u nas omawiane, chociażby tutaj: Złożenia, zrosty i zestawienia – wyrazy złożone. Najprościej mówiąc, wyrazy pochodne tworzymy przez dodanie do podstawy słowotwórczej odpowiedniego formantu. Czym jest formant, na pewno wiecie po przeczytaniu tego tekstu: Formant w języku polskim – szybko i prosto o słowotwórstwie.
Od razu zaznaczmy, żę niniejszy tekst będzie przydatny nie tylko dla uczniów ostatnich klas szkół podstawowych oraz cudzoziemców uczących się języka polskiego, ale dla wszystkich użytkowników polszczyzny. Dlaczego? Słowotwórstwo jest dość nieregularne, zdaje się wymykać regułom. Są jednak pewne prawidłowości, które chcielibyśmy wskazać. Otóż formanty, czyli cząstki dodawane do podstawy słowotwórczej, mają swoje funkcje. Ich dobór jest nieprzypadkowy. Zależy on od kategorii znaczeniowej wyrazu. W dalszej części tego tekstu dowiesz się, jakiego typu wyrazy tworzymy poprzez zastosowanie konkretnych formantów.
Słowotwórstwo a zdrobnienia
Albo je kochamy, albo ich nienawidzimy – zdrobnienia. Podawane w nadmiernych ilościach szkodzą: Kawka, herbatka, schabik i kolczyczki – zdrobnienia, stosowane z umiarem – wzbogacają język Jeśli chcemy utworzyć zdrobnienie, do podstawy słowotwórczej dodamy określone formanty: -ek, -ka, -ko, -ik, -yk. W ten sposób powstały wyrazy piesek czy mleczko.
Zgrubienia i wyrazy nacechowane ujemnie
Jeżeli zaś mamy zamiar wyrazić się o czymś negatywnie lub nieco przewrotnie, użyjemy zgrubień, które powstają przez dodanie do podstawy słowotwórczej formantów -sko oraz -ysko/-isko, np. babsko, psisko.
Słowotwórstwo a nazwy miejsc
Czy zastanawialiście się nad tym, że nazwy miejsc także tworzymy w określony sposób? Służą do tego takie formanty, jak -nia, -arnia, -alnia, -ownia, -nik, -nica, -ownica czy -isko. Oto garść przykładów: herbaciarnia, suszarnia, spalarnia, siłownia, piaskownica.
Nazwy wykonawców zawodów
Również nazwy zawodów rozpoznamy po konkretnych zakończeniach wyrazów: -arz, -ak, -nik, -owiec, -ista. Aż chcielibyśmy wymieniać: murarz, piekarz, lekarz, ratownik, barista. Warto zwrócić uwagę, że ostatnio w polszczyźnie jest zauważalna tendencja do zapożyczania anglojęzycznych nazw zawodów w niezmienionej formie, np. copywriter czy merchandiser.
Nazwy żeńskie
Ciekawym zagadnieniem jest tworzenie nazw żeńskich (feminativa) od odpowiedników męskich. Poświeciliśmy mu już nieco uwagi w tymże artykule: Psycholożka, doktorka, architektka – żeńskie nazwy zawodów. Nazwy żeńskie tworzymy przez dodanie do męskiej podstawy sowotwórczej formantów: -ka, -nica, -owa, -yni. I w ten oto sposób powstały np. praktykantka, szefowa, gospodyni.
Nazwy wykonawców czynności
Społeczeństwo staje się coraz bardziej aktywne, a wiele osób może pochwalić się ciekawym hobby. Osoby zaangażowane w różne formy aktywności mogą być odpowiednio nazwane. Kolejna kategoria znaczeniowa nazywa więc wykonawców czynności. Częściowo pokrywa się z nazwami wykonawców zawodów. Tutaj interesować nas będą takie formanty, jak -acz, -arz, -ak, -ca, -nik, -iciel/-yciel, -ec. Oto prawdziwa galeria osobowości, jest tu gracz, zbieracz, myśliciel, uczestnik, wędrowiec.
Słowotwórstwo a nazwy mieszkańców
Jak tworzymy nazwy mieszkańców? Do podstawy słowotwórczej dodajemy formanty: -ak, -anin, -czyk, -ańczyk, -ik bądź formant zerowy (jak w wyrazie Belg). Inne przykłady to: Meksykanin, Chilijczyk, Pakistańczyk. Sprawdźcie, jak nazywamy mieszkańców polskich miast i za pomocą jakiego formantu tworzymy te nazwy: Warszawiak czy warszawianin? Krakowiak czy krakowianin? Nazwy mieszkańców polskich miast.
Nazwy narzędzi
Ta kategoria nazywa wszelakie sprzęty i utensylia, nie tylko to, co znajduje się w warsztacie majsterkowicza. Nazwy narzędzi powstają poprzez dodanie do podstawy słowotwórczej takich formantów, jak -ak, -acz, -aczka, -nik, -alnik, -arka. I tak oto mamy mazak, podgrzewacz, grzejnik, zamrażalnik, wkrętarkę czy drukarkę.
Nazwy czynności
Wiele osób myli te rzeczowniki z czasownikami. Są to bowiem nazwy czynności, które fachowo nazywamy gerundiami, czyli rzeczownikami odczasownikowymi. Poświęciliśmy im więcej uwagi w artykule: Gerundia – rzeczowniki odczasownikowe. Przykłady i wyjaśnienia. Formanty, które tworzą gerundia, to przede wszystkim -anie, -enie oraz formant zerowy. Sprzątanie, rysowanie, szycie, liczenie, palenie czy śpiewanie – to są właśnie nazwy czynności.
Nazwy nosicieli cech
Każdy z nas jest z czegoś znany, ma jakąś cechę szczególnie rzucającą się w oczy, nadrzędną. Nazwy nosicieli cech tworzymy poprzez dodanie do podstawy słowotwórczej następujących formantów: -ec, -ek, -ak, -as, np. mędrzec, starzec, przystojniak, prostak, cienias.
Słowotwórstwo a nazwy cech
I na koniec zostały nam nazwy cech. Dotyczą nie tylko cech ludzkich, właściwości rzeczy. Znajdziemy w nich przede wszystkim takie formanty, jak -ość, -ota i formant zerowy, np. zazdrość, mądrość, tępota, biel.
Oczywiście polskie słowotwórstwo jest bardzo produktywne i intuicyjne, dlatego nie sposób wymienić tu wszystkich formantów. Podaliśmy te najczęściej wymieniane w gramatykach języka polskiego. Wnikliwy czytelnik z pewnością zauważył, że niektóre formanty pełnią kilka funkcji, np. formant -ka służy do tworzenia zdrobnień oraz nazw żeńskich.
Tradycyjnie zachęcamy do zadawania pytań w komentarzach. Może zauważyliście ostatnio neologizmy, których budowa wydaje się Wam niejasna?
?
