Antonimy – wiedza w pigułce

Antonimy są przez nas używane na co dzień. Nauka o nich przypada na dość wczesny okres szkolny, więc stosujemy je zwykle intuicyjnie. Jednak kwestia antonimów, podobnie jak wielu innych zagadnień, o których czytaliśmy w podręcznikach i z których pisaliśmy kartkówki, skrywa o wiele więcej tajemnic i ciekawostek. Pora na odświeżenie i uzupełnienie informacji o antonimach!

Antonimy – definicja

Wyraz antonim pochodzi z języka greckiego. Utworzony został ze słów anti – przeciw oraz onoma – imię. Oznacza wyrazy i wyrażenia o przeciwstawnym znaczeniu w stosunku do innych wyrażeń lub wyrazów. Antonimy rozumiemy więc jako pary lub grupy wyrazów. W przypadku par antonimicznych mamy do czynienia z oczywistymi zestawieniami, takimi jak ciepło – zimno, mało – dużo, dobrze – źle. Grupy wyrazów antonimicznych to natomiast przypadki, w których antonimów danego słowa jest wiele, na przykład do słowa zakalec można wskazać takie wyrażenia jak doskonały wypiek, puszyste ciasto itp.

Stylistyka

Antonimy służą podkreśleniu kontrastów wyrażanych za pomocą języka. Wskazują na różnice w myślach i emocjach. Wzbogacają słownictwo, choć nie zawsze zastosowanie wyrażeń antonimicznych gwarantuje poprawną wypowiedź. Warto pamiętać, że skonstruowanie wyrażenia antonimicznego bywa niemożliwe w kontekście całego zakresu znaczeń danego wyrazu. Nie można bowiem w tekście zastosować zwrotów takich jak mały wariat i duży wariat, podczas gdy zestawienie mały przedsiębiorca i duży przedsiębiorca nie będzie z pewnością raziło nikogo po oczach.

Tworzenie antonimów

Antonimy tworzymy bardzo często za pomocą przedrostków nie-, anty- albo a-, na przykład nieśmiertelny, amoralny czy antyalergiczny, przy czym przedrostki anty- oraz a- znajdziemy niemal wyłącznie w wyrazach pochodzących z greki. Warto jednak pamiętać, że za pomocą przedrostków nie zawsze da się stworzyć zestaw ścisłych przeciwieństw. W końcu to jasny, a nie nieciemny stanowi w języku polskim ścisłe przeciwieństwo ciemnego.

Rodzaje antonimów

Językoznawcy wyróżniają trzy rodzaje antonimów: antonimy właściwe, konwersję oraz wyrazy o znaczeniach komplementarnych. Warto dookreślić ten podział, ponieważ sprawa jest bardzo złożona. Podział antonimów konstruuje się na bazie charakterystyki logicznej każdego z nich.

1 Antonimy właściwe

Jak się zapewne domyślacie, antonimy właściwe to nic innego jak wyrazy przeciwstawne. Co jednak wyróżnia ten typ antonimów spośród innych, to fakt, że ulegają one stopniowaniu (na przykład mały – duży, mniejszy – większy, dobry – zły, lepszy –gorszy). Nazywamy je wyrażeniami parametrycznymi z uwagi na to, że określają własności możliwe do stopniowania.

2 Konwersja

Ten typ antonimów ma swój odpowiednik w pojęciu logicznym konwers, czyli relacji odwrotnej. Cechuje się symetrycznością, nieprzechodniością oraz przeciwstawnością. Przykładem konwersji mogą być zestawy takie jak brat i siostra, zyskać i stracić lub naprawić i zepsuć.

3 Wyrazy o znaczeniach komplementarnych

To inaczej antonimy komplementarne, czyli wyrażenia charakteryzujące się tym, że zaprzeczenie jednego automatycznie oznacza potwierdzenie drugiego. Przykładem może być stwierdzenie Marcin nie ma włosów, z którego bezpośrednio wynika, że Marcin jest łysy. Podobne wynikanie nie dotyczy antonimów właściwych. To, że np. ktoś jest mały, nie oznacza, że jest duży. Podobnie w przypadku konwersji: Marcin nie jest bratem nie implikuje, że jest siostrą.

Antonim a oksymoron

Antonimy bywają mylone z oksymoronami. Jeśli przebrnęliście przez ten tekst, zapewne zdajecie sobie sprawę z różnicy pomiędzy nimi. Warto jednak przypomnieć, że oksymoron polega na użyciu wyrazów, które nie tylko pozostają w sprzeczności znaczeniowej, ale przede wszystkim jeden z nich określa drugi. Tak więc Chodzę po ogniu i lodzie to antonim, natomiast ognisty lód – oksymoron.

W przypadku zamiany podkreślonego słowa na wyraz nieopodal sens fragmentu pozostałby ten sam. Dawniej jednak opodal oznaczało daleko. Widać to na przykład w Panu Podstolim Ignacego Krasickiego: Dość był opodal dwór od kościoła, co wskazuje na dość dużą odległość. Nieopodal zaś, podobnie jak współcześnie, oznaczało blisko.

Antonimy – ciekawostki

Ciekawostek o antonimach jest bardzo wiele ze względu na to, że język polski na przestrzeni lat ulegał zmianie. Możemy na przykład spotkać się z sytuacją, w której wyrazy sprawiające wrażenie antonimów, takie jak opodal – nieopodal, okazują się synonimami. Spójrzcie na fragment wiersza Brzechwy:

Nad rzeczką opodal krzaczka
Mieszkała kaczka-dziwaczka,
Lecz zamiast trzymać się rzeczki,
Robiła piesze wycieczki.

Nie martwcie się jednak, podobne przykłady to jedynie drobne odstępstwa od reguł, które w przypadku antonimów są bardzo przejrzyste!