Barok i oświecenie

Choć egzamin maturalny z języka polskiego nie polega na referowaniu wiadomości o epokach literackich, ta wiedza jest niezbędna podczas czytania i omawiania klasyki literatury, czyli lektur obowiązkowych. Poznanie światopoglądu epoki i kontekstu, w którym powstał utwór, pozwoli nam odpowiednio zrozumieć dzieła z kanonu, których znajomość jest obowiązkowa dla każdego maturzysty. Kontynuujemy nasz cykl. Epoki literackie – barok i oświecenie.

Pozostałe epoki literackie omawiane są w osobnych artykułach, do których zapraszamy:

• antyk i Biblia
• średniowiecze i renesans
• romantyzm
• pozytywizm
• Młoda Polska
• dwudziestolecie międzywojenne

Barok

Nazwa barok wywodzi się z architektury i sztuki. W języku portugalskim słowo barocco oznacza perłę o nieregularnym kształcie. Taki też jest styl tej epoki – przesadnie ozdobny i nieharmonijny. Rozkwit baroku datujemy na XVII w., w Polsce epoka ta trwała do połowy XVIII w. Tło historyczne tego okresu to wielkie wojny (chociażby wojna trzydziestoletnia) i kontrreformacja. Zwiększona śmiertelność (efekt wojen i chorób) spowodowała powrót do zainteresowania tematyką śmierci i przemijania, do czego wręcz obsesyjnie nawiązywali barokowi twórcy. Ponadto na plan pierwszy wysunęła się religijność. Ważnym elementem kultury polskiego baroku jest sarmatyzm – przekonanie szlachty o wyjątkowości i jej szlachetnym, starożytnym pochodzeniu.

Barok – literatura

W literaturze baroku dominuje liryka. Najbardziej znanymi poetami tego okresu są: Mikołaj Sęp-Szarzyński, Daniel Naborowski, Wacław Potocki i Jan Andrzej Morsztyn. Ten ostatni reprezentował nurt dworski poezji. W jego stylu, podobnie jak u innych poetów tego okresu, mnóstwo jest paradoksów, konceptów (błyskotliwych pomysłów twórczych polegających np. na zaskakujących skojarzeniach czy puencie; są to inspiracje twórczością włoskiego poety – G. Marino). Najbardziej znanym utworem Morsztyna jest sonet Do trupa, w którym poeta ukazuje analogię miłości i śmierci.

Warto też zwrócić uwagę na Niestatek – wiersz tematyzujący urodę kobiecą, zmienną w zależności od perspektywy. Nie można pominąć poezji Sępa-Szarzyńskiego, w której przejawia się obsesja śmierci i odwiecznej walki człowieka ze swoją grzeszną naturą. Barokowa składnia Sępa jest dosyć skomplikowana (liczne inwersje, zastosowanie szyku przestawnego), co dobrze oddaje sytuację zagubienia jednostki w materialnym świecie. Jedyną nadzieją i wartością jest dla człowieka Bóg.

W literaturze barokowej rozwinęły się epistolografia (sztuka pisania listów – warto przywołać listy króla Sobieskiego do Marysieńki) oraz pamiętnikarstwo (należy zapamiętać Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska, opowiadające o udziale autora w licznych wyprawach, wojnach – jest to autoportret zawadiackiego Sarmaty).

Jeśli chodzi o literaturę światową, nie można pominąć francuskiego komediopisarza Moliera, autora Świętoszka i Skąpca. W utworach tych autor piętnował wady ówczesnego mieszczaństwa – fałszywą pobożność oraz skąpstwo.

Oświecenie

Po baroku nastąpiła epoka rozumu, zwana oświeceniem. Jej nazwa nawiązuje do szczególnej misji, jaką epoka ta miała odegrać w dziejach kultury europejskiej. W oświeceniu gwałtownie rozwinęły się filozofia i nauka, dokonały się liczne przemiany społeczne, polityczne i ustrojowe. Początek oświecenia w Europie to koniec XVII w., w Polsce – lata 40. XVIII w., zaś schyłek w Europie – koniec XVIII w., a w Polsce – rok 1820. Za kolebkę oświecenia uważa się Anglię, Francję i Holandię.

Nadrzędną filozofią oświecenia jest racjonalizm – przekonanie, że jedynym źródłem prawdy o rzeczywistości jest rozum (filozofię tę zapoczątkował Kartezjusz), a także empiryzm – teoria uznająca doświadczenie za źródło wiedzy o świecie (jej twórcami są Francaise Bacon i John Locke).

Oświecenie – sztuka, nauka i kultura

Przejdźmy teraz do prezentacji prądów w sztuce. Klasycyzm odnosił się do antycznych wzorców piękna, cechowało go zamiłowanie do regularnych, nieskomplikowanych form. Kierunkiem w sztuce, którego również nie można pominąć, jest sentymentalizm. Jego głównymi środkami wyrazu są uczuciowość, czułostkowość i nastrojowość. W utworach sentymentalnych zauważyć można zachwyt nad prostotą życia na wsi, nad naturą, a także motywy miłosne i romansowe (jak np. w Julii, czyli nowej Heloizie J.J. Rousseau). Styl rokoko zaś cechuje lekkość, finezja, dbałość o szczegół – widać to szczególnie w wystroju wnętrz z epoki.

Oświecenie kojarzyć należy z rozwojem nauki i kultury – chociażby z encyklopedystami francuskimi (Wolter, Diderot, Rousseau). 

Oświecenie w Polsce

Na gruncie polskim nastąpił rozwój szkolnictwa (założenie Collegium Nobilium, powstanie Komisji Edukacji Narodowej). Założono czasopismo „Monitor”, a następnie „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”. W Warszawie powstał pierwszy stały teatr publiczny. Elity kulturalne i polityczne zasiadały na obiadach czwartkowych organizowanych przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Rozwinęła się publicystyka (Hugo Kołłątaj, Stanisław Staszic). Również w oświeceniu powstał tekst Pieśni Legionów Polskich we Włoszech, jego autorem jest Józef Wybicki.

Jeżeli chodzi o polskich pisarzy doby oświecenia, na planie pierwszym zdecydowanie znajduje się Ignacy Krasicki – twórca literatury moralizatorsko-dydaktycznej. Jest autorem satyr (Do króla, Pijaństwo, Żona modna) oraz licznych bajek (Kruk i lis, Ptaszki w klatce) – krótkich wierszowanych utworów epickich, w których pod postaciami zwierząt, roślin i przedmiotów kryją się postawy i charaktery ludzkie. Z każdej bajki płynie nauka moralna.

Krasicki w swojej twórczości w prześmiewczy sposób piętnuje przywary ówczesnego społeczeństwa, takie jak przywiązanie do cudzoziemszczyzny, naiwność, fałszywa pobożność, upadek obyczajów. Krasicki, choć sam był osobą duchowną, nie był ślepy na słabości zakonników – ich nieumiarkowanie w jedzeniu i piciu zobrazował w poemacie heroikomicznym (gatunek parodiujący epos homerycki) Monachomachia, czyli wojna mnichów. Biskup warmiński jest też autorem pierwszej polskiej powieści nowożytnej Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki.