Demeter – pramatka odpowiedzialna za cykl pór roku

Demeter to postać tak bogata w znaczenia i odwołania, że wprost nie sposób zamknąć jej w ograniczonych ramach poznawczych. Maturzyści widzą w niej przede wszystkim „archetyp”, a osoby zafascynowane mitologią grecką „boginię płodności”. Czy jednak zdajemy sobie sprawę, że właśnie z tym tajemniczym imieniem ściśle związany jest cykl pór roku? Jak to możliwe? I kim w istocie jest Demeter? Postaram się rzucić na tę kwestię trochę światła.

Demeter – archetyp matki cierpiącej 

Pierwszy raz o Demeter, matce Kory, słyszymy zwykle już w szkole. Nieprzypadkowo. Zaryzykuję więc twierdzenie, że to jest akapit, który powinien szczególnie zainteresować Was, drodzy maturzyści. Czym jest archetyp? Jeśli w toku edukacji zdalnej to pojęcie Wam umknęło, służę pomocą. Archetyp to „pierwowzór, czyli pradawne wyobrażenie wzorów ludzkich postaw i zachowań tkwiących w świadomości zbiorowej każdej społeczności”.

A kim jest Demeter? To według mitologii greckiej bogini płodności ziemi, urodzaju i zbóż. Ale przede wszystkim to matka. Jej córką była Kora, zwana również Persefoną. Obie w mitach występują wspólnie, są dwoma częściami jednej całości.

Wszystko zaczyna się sielsko. Kora wespół z nimfami bawi się na łące. Jednak wbrew napomnieniom i zakazom w pewnym momencie sięga po kwiaty (nazwa kwiatów uzależniona jest od odmiany mitu). Wtedy w ziemi otwiera się szczelina, a zakochany pan podziemi – Hades – porywa niewinną dziewczynę.

Zaniepokojona Demeter rozpoczyna poszukiwania, przemierzając kolejne krainy, szturmując bramy Olimpu i niepokojąc kolejnych bogów. Pogrążona w rozpaczy i tęsknocie za jedynym dzieckiem prezentuje Demeter zadziwiającą wprost wytrwałość, upór pochwały godny. Z tego powodu dziś w literaturze przyjęło się traktować ją jako archetyp matki cierpiącej, reprezentantkę najczystszych rodzicielskich cnót.

Demeter jako klucz do kalendarza

Mity kalendarzowe to mity mówiące o zmianach pór roku, wyjaśniające zachodzące w naturze procesy i cykle. Głównym mitem kalendarzowym w starożytnej Grecji był ten mówiący o Demeter i Persefonie. Kiedy zbolała matka wędrowała przez świat w poszukiwaniu utraconej jedynaczki, zwróciła się do Heliosa – wszystkowidzącego boga i uosobienia słońca. Ten nie tylko wyjawił jej prawdę o porwaniu, lecz także dodał, że wszystko wydarzyło się przy milczącej aprobacie Zeusa.

Rozgoryczona i wściekła bogini zaplanowała zemstę, którą prędko zaczęła realizować. Przeklęła „łanów zieloną chwałę”, jak pisze Jan Parandowski, i zesłała na ziemię nieurodzaj. Sama pod postacią staruszki zaszyła się w Eleusis nad Zatoką Salamińską. Nadeszły ciężkie czasy. Na rozkaz swej pani drzewa przestały wydawać owoce, trawy przestały rosnąć, wyschły rzeki.

W oczy ludziom zajrzał głód, ale cierpiały również zwierzęta – brakowało bowiem pożywienia także dla nich. To zaś oznaczało, że olimpijscy bogowie nie mogą liczyć na ofiary – ołtarze po prostu opustoszały. Zeus nie mógł na to pozwolić i wysłał do Hadesu swego posłańca – Hermesa – z bardzo konkretną wiadomością: „Jeśli nie zwrócisz Kory, zginiemy wszyscy”. Pan podziemi pozornie zgodził się zwrócić Korę, jednak wcześniej podstępnie nakłonił ją do zjedzenia trzech ziaren granatu.

Oznaczało to, że nieświadomie związała się z Hadesem i musi wracać tam co roku na trzy miesiące (według innej wersji Kora zjadła sześć ziaren i dlatego musiała wracać do Hadesu na sześć miesięcy). Właśnie wtedy zrozpaczona Demeter odchodzi od pól i ogrodów, a cała przyroda zamiera. Kiedy jednak nadchodzi czas powrotu, wszystko kwitnie i tętni życiem, tak jak bogini wybucha radością.

Kult Demeter

Istniało wiele lokalnych kultów poświęconych płodnej pani. Najczęściej pojawiały się w tych miastach, w których podczas swojej wędrówki w poszukiwaniu córki Demeter miała się zatrzymywać . Należą do nich między innymi Sykion i Argos. Mieszkańcy wznosili tam nie tylko świątynie, lecz także tworzyli własne legendy i podania.

W Arkadii istniał wizerunek Demeter z końską głową. W Atenach organizowano trzydniowe święto, w którym udział mogły brać jedynie zamężne kobiety. Głównym miejscem kultu było jednak wspomniane wyżej Eleusis. Główny obrzęd nazywano tam misteriami. Mógł w nich brać udział każdy wolny człowiek władający greką. Na czas misteriów greckie polis zawierały pokój.

Dzięki temu wierni bez przeszkód mogli przemierzać Helladę. Dla uzyskania wtajemniczenia, a co za tym idzie – największej tajemnicy Demeter, należało przejść złożony, wieloetapowy proces. Moment kulminacyjny następował po odbyciu całodniowego postu. Uczestnicy udawali się do specjalnie przygotowanej sali, po czym stojąc na stopniach amfiteatralnie wznoszącej się widowni…

I tu kończy się nasza wiedza. Misteria cieszyły się taką estymą, że do dziś tak naprawdę nie znamy ich tajemnic. Nie znalazł się nikt, kto wyłamałby się z tej świętej zmowy milczenia. Badacze podejrzewają jednak, że na scenie wystawiano dramat prezentujący stacje męki Demeter. A wszystko to przy wtórze muzyki, śpiewu chóru złożonego z nimf i cieni zmarłych.

Boskie atrybuty

Wspominałem, że Demeter i Kora (Persefona) występują w mitach wspólnie. Nie inaczej jest w kwestii atrybutów. Obie przedstawiano z kłosami zboża, kwiatami maku, narcyzami oraz owocem granatu. Są jednak także różnice.

Imię „Demeter” składa się z dwóch części: ‘meter’ znaczy ‘matka’, natomiast ‘de’ prawdopodobnie w dialekcie doryckim oznaczało „ziemia” (etymologia tego imienia nie jest jednak pewna). Była uosobieniem tej warstwy ziemi, w której człowiek pracą swych rąk składa ziarna. Przedstawiano ją jako poważną kobietę z wieńcem kłosów na głowie. Ubrana w powłóczystą szatę sięgającą stóp dzierżyła w dłoni pochodnię.

Według innych mitów trzymała sierp lub kosz owoców. W ofierze zazwyczaj składano jej krowę, miód lub owoce. Bogini ofiarowała człowiekowi bób, drzewo figowe, kwiat maku, a także w regionach skalistych tworzyła źródła świeżej wody. Wynalazła młyn. Opiekowała się rolnikami, ale jej imienia wzywali również ci, którzy chcieli zawrzeć korzystny i sprawiedliwy układ. Przysięgę przed nią składali sędziowie i urzędnicy.

Kora, która po zstąpieniu do Hadesu przybrała imię Persefona, uznawana jest za boginię śmierci. Owidiusz twierdził, że w stroik, który nosiła na głowie, wplecione były makówki – wizerunek taki odnaleziono na Krecie. Mimo że obie boginie wyobrażane są z kwiatami maku, wytłumaczenia tego różne.

W przypadku Demeter chodzi o to, że rosły one pośród łanów zboża, którymi opiekowała się płodna pani. Kory natychmiast dotyczyły nasenne właściwości rośliny – w ten sposób tłumaczono jej coroczne zstępowanie w czeluście Hadesu. Wskazywano też na szkarłat płatków. Barwa ta symbolizuje zmartwychwstanie i zapowiada powrót porwanej dziewczyny. W zależności od tego, czy bogini przebywała w podziemiu, czy wśród pól, jej wizerunki były skrajne: z jednej strony młoda, piękna i radosna, z drugiej zaś surowa.

Źródło: R. Graves Mity greckie, J. Parandowski Mitologia, Z. Kubiak Mitologia Greków i Rzymian, T.R. Martin Starożytna Grecja, P. Levi Wielkie kultury świata. Grecja