Młoda Polska
Choć egzamin maturalny z języka polskiego nie polega na referowaniu wiadomości o epokach literackich, ta wiedza jest niezbędna podczas czytania i omawiania klasyki literatury, czyli lektur obowiązkowych. Poznanie światopoglądu epoki i kontekstu, w którym powstał utwór, pozwoli nam odpowiednio zrozumieć dzieła z kanonu, których znajomość jest obowiązkowa dla każdego maturzysty. Kontynuujemy nasz cykl. Epoki literackie – Młoda Polska.
Pozostałe epoki literackie omawiane są w osobnych artykułach, do których zapraszamy:
Młoda Polska
Młoda Polska to epoka, która trwała od ostatniego dziesięciolecia XIX w. do końca I wojny światowej. Nazwa została zaczerpnięta od ukazującego się w 1898 r. w krakowskim „Życiu” cyklu artykułów Artura Górskiego zatytułowanego właśnie Młoda Polska (niemal w całej Europie podobne ruchy artystyczno-ideowe nazywały się analogicznie, np. Młode Niemcy). Inna nazwa epoki to modernizm (fr. moderne – ‘nowoczesny’), neoromantyzm, dekadentyzm (fr. décadence – ‘schyłek, upadek’), fin de siécle (‘koniec wieku’).
W Młodej Polsce dominowały nastroje pesymistyczne, pojawił się kryzys końca wieku, poczucie znużenia i zagrożenia, odrzucenie wartości, niechęć do cywilizacji. Ważną rolę odgrywała także działalność artystyczna. Stanisław Przybyszewski, słynny dekadent, napisał manifest sztuki młodopolskiej zatytułowany Confiteor. Głosił w nim, że sztuka jest celem sama w sobie, jest absolutem, a jej kapłanem jest artysta.
Młoda Polska – nurty filozoficzne
Jak w każdej epoce, ważną rolę odgrywała filozofia. Oto najważniejsze nurty filozoficzne modernizmu:
- Schopenhaueryzm – twórcą tego nurtu był Artur Schopenhauer, który swoją filozofię stworzył w romantyzmie, jednak przez kręgi artystyczne została ona przyjęta dopiero pod koniec XIX w. Filozof zakładał, że życiem ludzkim rządzi bezrozumny, bezzasadny i bezcelowy pęd do szczęścia; człowiek do niego dąży, ale nigdy go nie osiągnie, pozornie dociera do celu, który paradoksalnie – w istocie nim nie jest. Był on też zafascynowany buddyzmem, skąd też powziął koncepcję nirwany – stanu letargu, nieistnienia, zawieszenia między życiem a śmiercią. Tylko ona uwalniała od pesymizmu i przeświadczenia, że życie jest pasmem cierpień i męki.
- Nietzscheanizm – twórcą tej filozofii był Fryderyk Nietzsche. Był przekonany, że nie istnieje sprawiedliwość społeczna, i sądził, że biologiczne wartości życia stanowią podstawę ideologii panów. Mieli oni prawo odrzucać wszelkie autorytety. Nietzscheanizm to też kult życia, siły fizycznej, odnowa wartości życia, walka w imię wolności i pokonywanie swoich słabości.
- Bergsonizm – twórcą tego nurtu filozoficznego był Henri Bergson, który sądził, że poznanie świata nie odbywa się w sposób racjonalny, ale przez intuicję, czyli rodzaj instynktu, który pozwala poznać rzeczywistość bez zniekształceń. Filozof uważał też, że świat rozwija się dzięki siłom życiowym (elan vital) jednostek, które są wolne, kiedy odrzucają wychowanie i opinię ogółu.
Młoda Polska – prądy literackie
Bardzo istotne dla interpretacji literatury Młodej Polski są też prądy literackie, które wówczas się pojawiły.
- Dekadentyzm – przekonanie o bezsensie działania i przeciwdziałania rozkładowi cywilizacji. Dominowało przeczucie nieuchronnie zbliżającej się katastrofy, pojawiło się poczucie marazmu i apatii. Dekadenci cechowali się bierną postawą. Twórcy piszący w tym duchu to Kazimierz Przerwa-Tetmajer oraz Stanisław Korab-Brzozowski.
- Symbolizm – był zupełnie nowym kierunkiem; do literatury wprowadził go Maurycy Maeterlinck. Symbolizm zakładał, że istnieją obszary i zjawiska niezbadane, niepojęte, ale znaczące. Nieograniczoność znaczeń wyrażano właśnie za pomocą symbolu. Mistrzem symbolizmu był Stanisław Wyspiański – operował nim w Weselu.
- Impresjonizm był kierunkiem, który przeniknął do literatury z malarstwa francuskiego (fr. l’impression – ‘wrażenie’). Impresjoniści, tacy jak Claude Monet, nazywani byli „malarzami światła”. Zwracali szczególną uwagę na utrwalenie w obrazie ulotnego wrażenia, ulotnej chwili. Nad kreską dominowała plama, a nad linią – punkt. W literaturze impresjonizm polegał na nastrojowości i koncentracji na wrażeniach zmysłowych.
- Ekspresjonizm – to kierunek literacki, który ukształtował się w krajach niemieckojęzycznych ok. 1910 r. Ekspresjoniści skupiali się na ukazaniu świata wewnętrznego człowieka. Posługiwali się przy tym deformacją rzeczywistości, kontrastem, dysharmonią.
Młoda Polska – literatura
Jeśli chodzi o samą literaturę, przypomnijmy pokrótce najważniejsze nazwiska twórców Młodej Polski. Są to czasy bardzo poetyckie – na plan pierwszy wysuwają się: Kazimierz Przerwa-Tetmajer (Hymn do Nirwany, Koniec wieku XIX, Evviva l’arte, Melodia mgieł nocnych), Jan Kasprowicz (Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach, Dies irae), Leopold Staff (Kowal, Deszcz jesienny).
Przedmiotem zainteresowania poetów młodopolskich był kryzys końca wieku, przeczucie klęski, a nawet apokalipsy, a także przyroda, szczególnie górska, czy sztuka. Warto wspomnieć, że na polskich poetów spory wpływ mieli francuscy symboliści i dekadenci – Charles Baudelaire, Paul Verlaine, Jean Arthur Rimbaud.
Dwa najważniejsze dramaty młodopolskie, które należy znać, to Wesele Stanisława Wyspiańskiego oraz Moralność pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej. Pierwszy z nich opowiada o zaślubinach inteligenta, poety Lucjana Rydla, z chłopką, Jadwigą Mikołajczykówną. Podczas zabawy weselnej w bronowickiej chacie pojawia się szereg widm, które są odzwierciedleniem przeżyć wewnętrznych weselnych gości, a także odgrywają funkcję ostrzegawczą (nim nastanie świt, jest szansa na połączenie sił chłopów i inteligentów, aby dokonać zrywu narodowego). Dramat Wyspiańskiego oprócz tego, że ukazuje wewnętrzne rozwarstwienie wśród Polaków, obfituje w wieloznaczne i wielopłaszczyznowe symbole, dlatego nazywamy go dramatem symbolicznym.
Komedia Zapolskiej zaś podejmuje zupełnie inną tematykę – głównym zagadnieniem jest pojęcie mieszczańskiej kołtunerii, podwójnej moralności. Tytułowa pani Dulska uważa, że każdy powinien prać swoje brudy we własnym domu, a także nie chce dopuścić do skandalu, gdy jej służąca zachodzi w ciążę z jej synem. Jest osobą o dwóch obliczach. Od nazwiska bohaterki utworu pochodzi słowo dulszczyzna oznaczające mieszczańską mentalność, zakłamanie, pozoranctwo.
Literatura Młodej Polski to też proza – Chłopi Reymonta (za które otrzymał Nagrodę Nobla) oraz Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego. Utwór noblisty to epopeja chłopska ukazująca życie mieszkańców wsi Lipce, w której szczególnym statusem cieszy się najbogatszy z nich – Maciej Boryna. Utwór doskonale pokazuje konflikty rodzinne, przywiązanie chłopa do ziemi, obrzędy i zwyczaje. Chłopi cenieni są za stylizację językową, mitologizację świata przedstawionego, ukazanie kolorytu polskiej wsi. Z kolei Żeromski w Ludziach bezdomnych tworzy portret lekarza-idealisty – doktora Tomasza Judyma, który rezygnuje ze szczęścia osobistego w imię pomocy najuboższym. Powieść wpisuje się w konwencję twórczości młodopolskiej – sporo w niej symboli. Ostatnia scena jest dość wyrazista, ma wymiar symboliczny (rozdarta sosna przywodzi na myśl konflikt wewnętrzny głównego bohatera).
