Nieraz czy nie raz? Niejeden czy nie jeden? Pisownia przeczenia „nie” z różnymi częściami mowy

Jak to jest z tym nie? Kiedy należy pisać je razem z inną częścią mowy, a kiedy osobno? Czym się różni nie raz od nieraz, a czym niejeden od nie jeden? Nie chwytajcie się za głowę, tylko sprawdźcie, co przygotowaliśmy na ten temat! Oto przed Wami zasady pisowni przeczenia nie z różnymi częściami mowy.

Najprościej rzecz ujmując, w większości przypadków partykuła przecząca nie powinna być zapisana osobno. Najłatwiej zatem zapamiętać zasady, kiedy nie z inną częścią mowy powinno być zapisane łącznie.

Nie piszemy łącznie z:

1Rzeczownikami

Nieprzyjaciel, nieszczęście, niepogoda, niestrawność… Wydaje się proste. A co z formami zakończonymi na -anie i -enie? To też rzeczowniki, ale pochodzące od czasowników, dlatego mogą się z nimi mylić. Niepalenie, niedosypianie, nietrzymanie (np. moczu) to też rzeczowniki.

A co, jeśli nie ma połączyć się z nazwą własną? Tu potrzebny będzie łącznik, czyli krótka kreseczka spajająca dwa wyrazy: nie-Polak, nie-Azjata (więcej o polskich znakach interpunkcyjnych znajdziesz w tekście Wstawiasz myślnik, pauzę czy półpauzę? Polskie znaki interpunkcyjne).

Warto też wiedzieć, że w przeciwstawieniach, czyli konstrukcjach typu: To nie …, a …, rzeczowniki z nie zapisujemy osobno: To nie przyjaciel, a wróg.

2Przymiotnikami (w stopniu równym)

Jaki on jest? Nieładny, niemądry, nierozgarnięty… Na pewno znacie kogoś, do kogo przylgnęły te cechy, tak jak nie do przymiotnika. Nie + przymiotnik = pisownia łączna.

3Przysłówkami odprzymiotnikowymi (w stopniu równym)

Wiemy, że nawet dorośli mylą przysłówki z przymiotnikami, bo obydwie części mowy zaczynają się od przy-, dlatego od razu przy… pomnijmy, że przysłówki odpowiadają przede wszystkim na pytanie jak? Jak się dziś czujesz? Dobrze? Źle? A może niedobrze? Albo nieźle? (Zauważcie, że przysłówki te pochodzą od przymiotników dobry i zły). Nie z przysłówkami zapisujemy łącznie.

4Imiesłowami przymiotnikowymi: czynnymi (zakończonymi na -ący) oraz biernymi (zakończonymi na -ny, -ty, -ony)

Niepalący, nieestetyczny, niezmącony… Wszystkie słówka z przeczeniem nie, które odpowiadają na pytanie jaki?, zapisujemy łącznie.
I podobnie jak z rzeczownikami w przeciwstawieniach nie zapisujemy rozłącznie, np. nie pachnący, ale cuchnący.

W tym miejscu moglibyście przerwać lekturę tego tekstu, ale czeka na Was niespodzianka. Garść wyjątków, podchwytliwych słówek i kilka mądrości, które warto sobie powtórzyć.
Zanim przejdziecie do dalszej części, humorystyczne zdanie na utrwalenie wcześniej poznanych wiadomości:

Niepoważny i nieokrzesany nieprzyjaciel wygląda niechlujnie.
(niepoważny – przymiotnik, nieokrzesany – imiesłów przymiotnikowy, nieprzyjaciel – rzeczownik, niechlujnie – przysłówek)

Przeczytaj również: Kilka uwag na temat pisowni: na pewno, naprawdę, w ogóle, po prostu oraz Coby czy co by? Razem czy osobno? Jak poprawnie zapisać każdą z tych form?

Nie piszemy osobno z:

1Czasownikami

Małe dzieci marudzą: Nie chcę, nie lubię…
A mamy mówią: Nie wolno, nie można…

Czasowniki z nie zapisujemy rozłącznie. Nawet takie dziwne formy jak nie można, nie trzeba, nie powinno, nie wolno, nie warto, które pełnią funkcję czasowników (wielu językoznawców nazywa te formy czasownikami niewłaściwymi albo niefleksyjnymi).

Uwaga! Mamy kilka wyjątków. Streśćmy je jako silne stany emocjonalne albo defekty: nienawidzić, niecierpliwić, niepokoić, nieruchomieć, niedomagać, niedowidzieć, niedosłyszeć (jako stała cecha).

A czym się różni nie ma od niema. Nie ma mnie w domu – czasownik z nie zapisany został osobno. A niema jest kobieta, która nie może mówić. To cecha, czyli przymiotnik.

2Imiesłowami przysłówkowymi: współczesnymi (-ąc), uprzednimi (-łszy, -wszy) oraz nieosobowymi formami czasownika (-no, -to)

Bez zbędnej filozofii. Tak to wygląda na przykładach:
nie idąc,
nie zrobiwszy,
nie wykonano,
nie umyto.
Brzmi to bardzo urzędowo, w dodatku nieznany jest sprawca czynności.

3Przymiotnikami i przysłówkami w stopniu wyższym i najwyższym

Tutaj zaczynają się schody. Dosłownie. Ktoś nam tę naszą polszczyznę skomplikował i kazał postopniowane przymiotniki i przysłówki zapisywać osobno z przeczeniem nie. Popatrzcie tylko:

niewysoki – nie wyższy – nie najwyższy
niewysoko – nie wyżej – nie najwyżej

Nie lepszy nastrój, nie najlepsze samopoczucie, nie większy niż ziarenko grochu, nie największy na świecie… Tak to już z tą polszczyzną jest. Kiedy stopniujemy, to zaczynają się schody.

4Przysłówkami, które nie pochodzą od przymiotników

Teraz poszerzmy naszą wiedzę. Przysłówki odpowiadają nie tylko na pytanie jak?, ale również na pytania gdzie? i kiedy?.
Przykłady: nie bardzo, nie zawsze, nie dziś, nie jutro, nie inaczej, nie tylko, nie całkiem, nie tutaj.

Wyjątki:
niezbyt, np.
Niezbyt lubię muzykę disco polo.

Nieraz czy nie raz? To zależy:

nieraz lub nierzadko w znaczeniu „często”, np.
Nieraz wychodzę do kawiarni napić się dobrego espresso.
(Ale: Nie raz byłem na Śnieżce, a dwa).
Nierzadko wychodzę do kawiarni napić się dobrego espresso.

niekiedy w znaczeniu „czasem”, np.
Niekiedy wsiadam na rower i jadę prosto przed siebie, by odkrywać nowe miejsca.

Oraz: niespełna, niemal lub nieomal i nieopodal.

5Liczebnikami

Garść przykładów: nie pierwszy, nie dwa, nie pięcioro.
Nie pierwszy raz oddawałem krew.
To nie dwa pokoje, a trzy.

Niejeden w znaczeniu „wielu” piszemy łącznie!
Niejeden Polak hoduje w domu jadowite pająki.

6Zaimkami

Ta zasada jest również prosta. Przykłady: nie ty, nie mój, nie wszyscy, nie każdy, nie tyle.
Wyjątki: nieco, niecoś, niektórzy, niektóry.

Niejaki w znaczeniu „pewien” piszemy łącznie:
Niejaki mężczyzna zaniósł mi walizkę do pociągu.

Również słowo nieswój w znaczeniu „niezdrów” zapisujemy łącznie:
Czuję się dziś nieswój, chyba będę chory.

7Wyrażeniami przyimkowymi

Przykłady: nie o nim, nie od razu, nie w domu, nie bez winy, nie za krótko, nie za cicho.
Oczywiście i tu znajdzie się wyjątek:
Niezadługo w znaczeniu „wkrótce” piszemy łącznie:
Niezadługo zacznie się rok szkolny.
(Ale: Nie za długo już siedzisz przed komputerem?).

8 Partykułami byle oraz lada

Przykłady: nie lada gratka, nie byle kto.

Nieraz czy nie raz? I wszystko jasne

Ufff, dobrnęliśmy do końca, ale na szczęście temat został wyczerpany.
Jesteśmy przekonani, że niejednokrotnie spotkaliście się z błędami w zapisie nie z różnymi częściami mowy. Jakie to były błędy?