Przysłówek. Co to jest i na jakie pytania odpowiada?
Niekiedy nie dość powiedzieć, że idę szybko, jeśli moje tempo znacznie odbiega od spacerowej prędkości. Idę więc bardzo (!) lub niezwykle (!) szybko albo nawet niesamowicie (!) szybko. Mogę powiedzieć, że jeszcze wczoraj (!) chorowałam ciężko (!), ale już nazajutrz (!) śpiewałam głośno (!). Bo czasem niezbędne (albo chociaż przydatne) jest wzmocnienie czy osłabienie wyrażanych treści, a kiedy indziej – określenie czasu, miejsca lub sposobu wykonywania jakiejś czynności. A to wszystko zapewnia nam przysłówek.
Przysłówek – formalny chaos
Przysłówkami są zarówno słowa: dużo, szybko, mało, ładnie i głośno, jak i: bardzo, jutro, blisko, zawsze, raptem i ukradkiem. Sama nazwa przysłówek wskazuje zaś na pewną znaczącą niesamodzielność – przysłówek, czyli znajdujący się przy słowie (według źródłosłowu przy czasowniku).
Trudno jednak odmówić przysłówkowi skuteczności komunikacyjnej i ważnej roli w opisie rzeczywistości.
Spróbujmy więc uprzątnąć trochę ten bałagan i wyjaśnić, czym dokładnie jest przysłówek, z którymi częściami mowy się łączy i jakie są jego funkcje.
Co to jest przysłówek?
Przysłówek to nieodmienna część mowy, która określa cechę, czynność lub stan. Występuje zwykle w połączeniu z czasownikiem (np. biegać szybko, mówić wyraźnie), przymiotnikiem (np. niezwykle przystojny, mało uprzejmy) lub innym przysłówkiem (np. bardzo ładnie, wyjątkowo szybko). Innymi słowy – określa, jak lub w jaki sposób wykonywana jest czynność, oznacza właściwości i cechy procesów, a także ich okoliczności. W zdaniu przysłówek najczęściej pełni funkcję okolicznika (np. mówić głośno, bardzo cicho, niezwykle przystojny).
Rodzaje przysłówków
Biorąc pod uwagę kryterium pochodzenia, wyróżnia się dwa rodzaje przysłówków:
- pierwotne (np. dziś, jutro, wczoraj, bardzo, nagle, ukradkiem, niechcący)
oraz
- pochodne, czyli utworzone od przymiotników (przysłówki odprzymiotnikowe) i rzeczowników.
Jeśli zaś chodzi o pełnione funkcje, przysłówki można podzielić na dwie grupy:
- jakościowe (oznaczające wewnętrzne właściwości procesów, stanów, czynności lub cech, np. mówić głośno, wyglądać ładnie)
oraz
- okolicznościowe (oznaczające okoliczności, czas, miejsce, np. daleko, jutro, boso).
Ze względu na znaczenie przysłówki dzieli się na:
- przysłówki sposobu, np. ukradkiem, osobno, powoli, ładnie,
- przysłówki miejsca, np. niedaleko, wszędzie, nigdzie,
- przysłówki czasu, np. dzisiaj, zawsze, nigdy.
Jak się tworzy przysłówki?
Przysłówki tworzy się przez dodanie do przymiotników przyrostków -e lub -o, np.
tani – tanio,
duży – dużo,
młody – młodo,
ładny – ładnie,
ciekawy – ciekawie.
Przysłówki odrzeczownikowe to z kolei formy narzędnika liczby pojedynczej, np.
ranek – rankiem,
góra – górą,
dół – dołem.
Stopniowanie przysłówków
Większość przysłówków utworzonych od przymiotników, podobnie jak przymiotniki, ulega stopniowaniu, dlatego można mówić o trzech stopniach intensywności cechy (równy, wyższy, najwyższy) wyrażanych przez przysłówki.
Wyróżnia się trzy rodzaje stopniowania:
stopniowanie proste,
np. daleko – dalej – najdalej,
stopniowanie opisowe,
np. starannie – bardziej/mniej starannie – najbardziej/najmniej starannie,
stopniowanie nieregularne (dotyczy czterech przysłówków: dobrze, źle, dużo, mniej),
np. źle – gorzej – najgorzej.
Pisownia „nie” z przysłówkami
Ogólna zasada brzmi, że „nie” piszemy łącznie z przysłówkami w stopniu równym, np. niełatwo, nierówno, niesprawiedliwie. Natomiast przysłówki w stopniu wyższym i najwyższym pisze się rozłącznie, np. nie lepiej, nie najgorzej.
Pozostałe przysłówki nie żywią szczególnej sympatii do „nie”, dlatego piszemy: nie tylko, nie zawsze, nie dziś, nie całkiem itd. W tej kwestii nie mogło jednak zabraknąć wyjątków, np. niezbyt, nieopodal.
Przy okazji poruszania tematu pisowni łącznej i rozdzielnej warto mieć na uwadze, że przysłówki określające przymiotniki i imiesłowy przymiotnikowe pisze się oddzielnie, np. świeżo malowany, średnio zamożny, często spotykany, dziko rosnący. Wyjątek stanowią połączenia stałe, np. jasnowidzący, (płyta) długogrająca, ciężkozbrojny.
?
