Arkadia – czym jest i gdzie ją znaleźć? Definicja i znaczenie motywu arkadii
Ludzie – niezależnie od swojej religii czy kultury – wyobrażają sobie miejsce, w którym zaznać można szczęścia i spokoju. W ten sposób powstają różne obrazy krainy wiecznej szczęśliwości. Należą do nich: ogród Eden, Eldorado, wyspy szczęśliwe, nieśmiertelne krainy za morzem czy właśnie Arkadia. Niezależnie, jak ją nazwiemy, zawsze jest wyrazem tęsknoty za miejscem idealnym do życia, zazwyczaj blisko natury, w harmonii i spokoju. Oznacza również chęć powrotu do pierwotnego stanu szczęśliwości. Przyjrzyjmy się więc, jak prezentuje się motyw arkadii w literaturze oraz sztuce.
Którędy do Arkadii?
Arkadia, ta rzeczywista (pisana dużą literą), do dziś leży w środkowej części Półwyspu Peloponeskiego. Historycznie nie odegrała wielkiej roli. W drugim tysiącleciu p.n.e. zasiedlili ją Achajowie, około 550 roku p.n.e. dostała się w orbitę wpływów Sparty, a w 146 r. p.n.e. została podbita przez Rzymian. Zdecydowanie istotniejszy wpływ miała na kulturę, bo jej echa pobrzmiewają w niej do dzisiaj.
Ale wróćmy na chwilę do początków. Starożytni Grecy uważali Arkadię za nieco zacofaną cywilizacyjnie krainę pasterzy. Zdecydowanie inaczej patrzyli na nią rzymscy poeci, którzy przedstawiali jej walory: te prawdziwe, czyli malownicze, górzyste krajobrazy, oraz te bardziej wykreowane niż rzeczywiste, czyli sielankowe życie zamieszkujących ją pasterzy. Tym sposobem Arkadia stała się miejscem, w którym człowiek może wieść proste, szczęśliwe życie, i zapoczątkowała trwającą już ponad dwa tysiące lat karierę miejsca wiecznej szczęśliwości.
Arkadia w starożytności
Arkadia zadebiutowała w poezji w Bukolikach Wergiliusza, wzorowanych na wcześniejszych Sielankach Teokryta. Poeta opisał ją jako krainę, w której panuje ład i harmonia, a człowiek wiedzie w niej szczęśliwy żywot. Był to wyraz tęsknoty za egzystencją bez konfliktów i zagrożeń, w zgodzie z naturalnym porządkiem. Wergiliusz nie był jedynym, który chwalił taki sposób na życie. Spokój i bliskość natury proponował także Horacy:
Jak miło spocząć, kędy rośnie stary dąb,
Gdzie trawa bujna aż po pas.
Gdzie bieży nurt, ujęty w brzegów zrąb,
Gdzie ptasząt skargą dźwięczy las,
Gałązki szemrzą, woda z szumem płynie hen,
A człeka wabi błogi sen!
Epod II (Beatus ille, qui procul negotiis…)
Więcej o antyku dowiecie się z artykułu: Antyk i Biblia.
Arkadia – wyidealizowany obraz natury
Szczególnym upodobaniem darzyły motyw arkadii te epoki, które z tęsknotą patrzyły w kierunku natury i błogostanu, który może ona zapewnić. Ikonicznym utworem, na którym wzorowali się poeci w kolejnych wiekach, stała się powieść pasterska Arcadia. Napisał ją w 1504 roku Iacopo Sannazzaro, a sławił w niej wiejskie życie i miłość prostych ludzi.
W polskim renesansie piewcami mitu arkadyjskiego byli między innymi Mikołaj Rej i Jan Kochanowski. Pierwszy z nich dał temu wyraz zwłaszcza w Żywocie człowieka poczciwego, w którym pokazał, jak ważne jest działanie zgodnie z cyklem przyrody. Bohater utworu, ziemianin, zapewnia sobie dobre, spokojne życie, pozostając w harmonii z naturą. Drugi z poetów, Jan Kochanowski, chwali wiejskie życie między innymi w Pieśni świętojańskiej o Sobótce:
Dzień tu, ale jasne zorze
Zapadłyby znowu w morze,
Niżby mój głos wyrzekł wszytki
Wieśne wczasy i pożytki.
Pieśń panny XII
Życie na wsi jest więc najbliższe ideałowi – zapewnia błogość i spokój. Podobnie patrzyli na nie przedstawiciele sentymentalizmu: Dionizy Kniaźnin, Adam Naruszewicz czy Franciszek Karpiński. Ten ostatni jest nawet nazywany „poetą arkadii”. Nie tylko opisywał piękno życia na wsi, ale nawiązywał także do tez Jana Jakuba Rousseau, który nawoływał do powrotu do natury. Francuski filozof uważał, że tylko tam człowiek może być prawdziwie szczęśliwy i wolny.
Arkadia jako kraj lat dziecinnych
Motyw arkadii odnajdujemy również w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza. Krainą szczęścia staje się tu Litwa, a konkretnie Soplicowo i okolice, które poeta traktuje jako miejsce, w którym życie jest prostsze, łatwiejsze, piękniejsze. To mały zamknięty świat, ostoja wspaniałych zwyczajów i tradycji. Wystarczy przypomnieć sobie choćby inwokację, opis soplicowskiego dworu czy epilog, w którym „kraj lat dziecinnych” poeta określa jako:
Święty i czysty, jak pierwsze kochanie,
Nie zaburzony błędów przypomnieniem,
Nie podkopany nadziei złudzenie.
W podobnym tonie opisane jest miejsce dorastania głównego bohatera Doliny Issy autorstwa Czesława Miłosza. Kresy są tutaj idylliczną krainą, w której możliwe było zgodne współegzystowanie przedstawicieli różnych kultur – polskiej, ukraińskiej, rosyjskiej, żydowskiej. To tam bohater czuł się naprawdę beztrosko i bezpiecznie.
Arkadia w malarstwie
Arkadia rozbudzała również wyobraźnię malarzy. Pejzaże arkadyjskie ukazywały szczęśliwych pasterzy w pięknych okolicznościach przyrody. Malowali je między innymi Giovanni Bellini i Tycjan (Uczta bogów), Claude Lorrain (Pejzaż), Józef Chełmoński (Babie lato) i Witold Pruszkowski (Sielanka).
W XVII wieku powstał bardzo ważny dla tego motywu obraz. Nicolas Poussin postanowił pokazać Arkadię nieco inaczej – tak powstało słynne dzieło, na którym pasterze przyglądają się nagrobkowi, czyli symbolowi przemijania. Na nagrobku wykuty jest napis „Et in Arcadia ego”, który tłumaczy się jako „I ja jestem w Arkadii”. Słowa te oznaczają, że nawet w krainie szczęśliwości nie ma ucieczki przed śmiercią.
O motywie śmierci przeczytacie w artykule: Literackie umieranie – motyw śmierci w literaturze.
Arkadia w architekturze
Mit arkadyjski stał się również inspiracją dla architektów w epoce klasycyzmu. Przy pałacach i rezydencjach powstawały pełne zaułków, domków i altan ogrody sentymentalne czy lasy, w których spotkać można było zakochanych pasterzy i szczęśliwe pasterki. Do najsłynniejszych tego typu obiektów należą ogród Marii Antoniny w Wersalu, park Monceau w Paryżu, a w Polsce park Jabłonowskich w Kocku i Arkadia Heleny Radziwiłłowej pod Łowiczem.
Motyw arkadii w filmie
Po motyw poszukiwania krainy wiecznego szczęścia często sięgają również filmowcy. Za przykład mogą posłużyć takie filmy jak Marzyciel o autorze „Piotrusia Pana w reżyserii Marca Fostera, 1492. Wyprawa do raju Ridleya Scotta o Krzysztofie Kolumbie, Młode wino Tomáša Bařina o zupełnie nowym życiu młodego chłopaka w winnicy jego dziadka czy U Pana Boga za piecem Jacka Bromskiego opowiadający o małej wsi na końcu świata. Bohaterów każdego z tych dzieł napędza chęć odmienienia życia, znalezienia własnego miejsca na świecie i osiągnięcia spełnienia, które jest gwarantem szczęścia.
Gdzie jeszcze możemy znaleźć arkadię?
Arkadia karierę robi także w… biznesie. Zastanawiające jest, jak często jest częścią nazw galerii handlowych. Arkadię możemy odwiedzić w Warszawie, Poznaniu, Lesznie, Suwałkach czy Pucku. Czyżby współczesne szczęśliwe życie łączyło się z nieograniczonym dostępem do dóbr konsumpcyjnych? Gdzie podziała się wpisana w motyw prostota, skromność i powrót do natury? Czytelniejsze pobudki kierują na pewno deweloperami, którzy często używają słowa arkadia w nazwie inwestycji. Czy zakup mieszkania na takim osiedlu gwarantuje spokój, ład i szczęście? To już pytanie do jego mieszkańców.
