Najczęstsze błędy interpunkcyjne
Interpunkcja to złożona sprawa. Wiedzą o tym zarówno językoznawcy, jak i my - zwykli użytkownicy języka. Czy jednak oznacza to, że nie powinniśmy przywiązywać wagi do tego, czy poprawnie stawiamy znaki interpunkcyjne? Czy powinniśmy reagować, gdy użycie niewłaściwego znaku całkowicie zmienia sens zdania lub kiedy zdanie to nie jest do końca zrozumiałe dla odbiorcy? Albo gdy zwyczajnie gorzej się taki tekst czyta? Czy nie zależy nam na tym, aby nasze komunikaty były szybko i - co najważniejsze - właściwie rozumiane? Przedstawiamy Wam najczęstsze błędy interpunkcyjne.
Rola interpunkcji
Przede wszystkim zacznijmy od tego, że interpunkcja w języku polskim ma charakter składniowo-znaczeniowy. Należy jednak skupić się na pierwszym członie, gdyż to głównie składnia decyduje o tym, gdzie stawiamy przecinki, kropki oraz pozostałe znaki.
Względy znaczeniowe wpływają na interpunkcję sporadycznie, w zasadzie tylko wtedy, gdy zdanie można zrozumieć na dwa sposoby (dwuznaczność interpunkcji) w zależności od tego, gdzie postawimy znaki interpunkcyjne. W sieci można natknąć się na ciekawe przykłady takiej dwuznaczności, jest nim m.in.: Jedzcie, dzieci! Jedzcie dzieci!.
Świadome i poprawne używanie znaków interpunkcyjnych pozwala zadbać o przejrzystość teksu oraz jednoznaczność przekazu. Każdy przecież chce być dobrze rozumiany, bez potrzeby powtarzania i zbędnego tłumaczenia. Zresztą nie ma w tym nic dziwnego.
Znaki interpunkcyjne wskazują nam relacje składniowe, jakie występują między wyrazami,
a także oddzielają wtrącenia czy dopowiedzenia (nazwy jak najbardziej trafione).
Czy można się buntować?
Z jakiegoś powodu w szkołach mniejszą uwagę poświęca się interpunkcji niż ortografii, a powiedzmy sobie szczerze – nieprzestrzeganie zasad interpunkcji w zasadzie niewiele różni się od rażących błędów ortograficznych. Aby użycie znaków było zrozumiałe dla każdego, reguły ich użycia muszą być powszechnie respektowane, co oznacza, że nie można ich kwestionować, nawet jeśli nie zawsze są one fortunne lub odpowiadają naszemu gustowi.
Najczęstsze błędy interpunkcyjne
- Brak właściwego znaku interpunkcyjnego (zwłaszcza przecinka i kropki).
- Zbędne użycie znaku interpunkcyjnego (głównie chodzi o przecinki).
- Użycie niewłaściwego znaku interpunkcyjnego, np. Zapytaj, ile to kosztuje? zamiast Zapytaj, ile to kosztuje.
- Błędny zapis w przypadku zbiegu znaków interpunkcyjnych, np. Niby przystojny…, ale chyba niezbyt inteligentny zamiast Niby przystojny… ale chyba niezbyt inteligentny.
Głównym problemem, jak się okazuje, jest dla nas przecinek i wszystko, co z nim związane, dlatego na nim skupimy się w największej mierze.
Zdecydowany król najczęstszych błędów, czyli Jaśnie Wielmożny Przecinek
Jest to znak interpunkcyjny, który przysparza nam najwięcej trudności. Wynika to oczywiście z tego, że jest najczęściej używany. Pozwoliliśmy sobie podzielić najczęstsze błędy interpunkcyjne związane z przecinkiem na pewne kategorie i żywimy głęboką nadzieję, że ułatwi Wam to uporządkowanie wiedzy na ten temat.
1 Niewydzielanie przecinkiem wołacza
Trzeba to sobie jasno powiedzieć: wyrazy w wołaczu (czyli głównie bezpośrednie zwroty do innych osób) oddzielamy przecinkiem, np. Cześć, Olu, Piotrze, chodź tutaj etc. Dotyczy to również sytuacji, gdy wołacz jest zastąpiony mianownikiem, np. Serwus, Paweł zamiast Serwus, Pawle.
Najczęstsze błędy interpunkcyjne można zaobserwować oczywiście w e-mailach, wiadomościach czy postach, w których zwracamy się do większej liczby osób (lub do konkretnej osoby), a przecież tak ładnie prezentuje się zwrot Drogi Marcinie, zapraszamy Cię na uroczystość czy Kochani Rodzice, bardzo za Wami tęsknię. W ten sposób oddzielamy osobę, do której się zwracamy, od treści, uzyskując efekt przejrzystości, że już nie wspomnimy o względach estetycznych!
Wyjątki stanowią takie wyrażenia jak O matko czy O mój Boże, z racji traktowania ich jako całość oraz zwroty typu Cześć Wam czy Witam Państwa/Was, gdyż to kolejno celownik oraz biernik, a nie wołacz się w nich znajduje. Przy okazji wspomnimy, że nie używamy w e-mailach Witam jako powitania, a pisaliśmy już o tym tu: Witam w e-mailu? Czy w e-mailach można się witać? Formy grzecznościowe w e-mailach.
Wyjątkami są także utarte zwroty religijne, takie jak: Bóg zapłać, Pożal się Boże, Szczęść Boże. Nie są one bowiem skierowane do Boga, a do drugiej osoby. Inaczej jednak postąpimy w przypadku, gdy zwracamy się bezpośrednio do Boga – wtedy przecinek postawimy, np.: Pomóż mi, Boże, bo nie wiem, co mam robić.
2 Stawianie przecinka w środku wyrażeń z że, czyli o zasadzie cofania przecinka
To jest temat na całkiem długą rozmowę, ale postaramy się omówić go najzwięźlej, jak się da. Przede wszystkim należy zacząć od tego, że w języku polskim zdania składowe oddzielamy nie tylko spójnikami, zaimkami czy partykułami, lecz także całymi wyrażeniami (głównie okolicznikowymi). Wtedy przecinek stawiamy przed takim wyrażeniem, a wszystko uzależnione jest od tego, jak pada akcent. Do takich wyrażeń należą: chyba że, pod warunkiem że, tym bardziej że, jako że, (po)mimo że, zwłaszcza że, dlatego że, tak jak, w miarę jak, ani też, na wypadek gdyby, wtedy gdy, nawet jeśli, np.:
Nie był zarozumiały, mimo że miał dużo pieniędzy; Nie pójdę na tę imprezę, chyba że cudownie ozdrowieję; Zostawiłem sobie w domu trochę pieniędzy, na wypadek gdybym wydał za dużo na wyjeździe.
Warto też wspomnieć o tym, że jeśli takie wyrażenie występuje na początku zdania, przecinek musi pojawić się po pierwszym zdaniu składowym, np.: Pomimo że mają już psa, wzięli kota ze schroniska; W miarę jak posuwają się prace na wylotówce, drogowcy zmuszeni są zamykać kolejne jej odcinki.
Jak widać, nie zawsze przed że stawiamy przecinek! Warto o tym pamiętać, a najlepiej poczytać na ten temat tutaj: Jako że, mimo że i wiele innych tego typu zespoleń a przecinki.
Jednakże zdarzają się sytuacje, w których akcent może padać nie przed takim wyrażeniem, ale w środku. Wszystko zależy od funkcji takiego wyrażenia w zdaniu i od tego, co chcemy zaakcentować. Wtedy wyjątkowo możemy oddzielić dlatego od że czy wtedy od gdy przecinkiem, np.: Nie będę z tobą rozmawiać tylko dlatego, że ty teraz masz czas; Warto napompować koła w rowerze szczególnie wtedy, gdy wybieramy się na dłuższą wycieczkę.
3 Przecinek a wtrącenia
Problem z wtrąceniami w znakomitej większości przypadków dotyczy tego, że nie dla każdego jest jasne to, czym owo wtrącenie jest. Pozwolimy więc sobie tę sprawę wyjaśnić. Wtrąceniem nazywamy część zdania, którą można usunąć bez szkody dla treści. Wtedy należy wtrącenie wydzielić przecinkiem (także myślnikiem lub nawiasem), np.:
To musiało się wydarzyć, o ile mnie pamięć nie myli, 3 lata temu (po usunięciu części o ile mnie pamięć nie myli zdanie zachowuje sens i brzmi To musiało się wydarzyć 3 lata temu). Jeśli jednak po usunięciu rzekomego wtrącenia zdanie traci sens, nie możemy wydzielić go przecinkiem, np.: Sami aktorzy po zakończonych próbach wydawali się bardziej energiczni niż przed ich rozpoczęciem. Gdybyśmy wydzielili część po zakończonych próbach przecinkami, zdanie nie byłoby zrozumiałe. Mamy nadzieję, że teraz czujecie tę różnicę.
4 Niewydzielanie przecinkiem dopowiedzeń
O ile wtrącenia nie mają bezpośredniego związku z budową zdania głównego, o tyle dopowiedzenia to fragmenty zdań, które nawiązują do wcześniejszej ich części i wymagają przecinka, np. Lubię czasem wyjść na piwo, ewentualnie na siedem; To musiało być wyczerpujące, zwłaszcza dla kogoś twojej postury; Oglądałam ten film, nawet cztery razy.
Wyrazy, które często wprowadzają dopowiedzenia to: chyba, ewentualnie, na przykład, nawet, prawdopodobnie, przynajmniej, raczej, zwłaszcza, a także wyrażenie i to. Niewydzielanie dopowiedzeń przecinkiem nie jest rodzajem błędu, który bardzo razi w oczy, ale o ile bardziej przejrzysta jest nasza pisemna wypowiedź, gdy zastosujemy poprawnie przecinki.
5 Brak przecinka przed równoważnikami zdań
Tu sprawa jest bardzo prosta – oddzielamy przecinkiem wszystkie równoważniki zdań podrzędnych, które zawierają bezokolicznik (czyli nieosobową formę czasownika), np.: Wolę ćwiczyć w domu, niż chodzić na siłownię; Ciężko pracował na to, aby zostać dyrektorem; Czasem pomyśl nad słowami, zamiast mówić wszystko, co ci ślina na język przyniesie.
Zasada ta dotyczy również równoważników wprowadzonych przez spójnik niż. Jeżeli jednak nie znajduje się po nim ani orzeczenie, ani bezokolicznik, przecinka nie stawiamy, np.: Wolę słuchać płyt winylowych niż kompaktowych, ale Wolę jechać pociągiem, niż wlec się tyle godzin autobusem.
6 Przecinek przed nierozwiniętym zdaniem składowym
Pisaliśmy już o tym już wielokrotnie, ale będziemy to powtarzać dopóty, dopóki błąd ten nie zniknie całkowicie z Waszych wypowiedzi: zdanie podrzędne należy oddzielać przecinkiem. Jednakże gdy nie jest ono rozwinięte (czyli występuje tylko zaimek pytajny), przecinka przed zaimkiem wprowadzającym to zdanie nie postawimy, np.: Już nie wiem co; Zapytaj ją dlaczego; Zastanawiam się tylko po co.
UWAGA! Zdarza się jednak, że rozwinięte zdanie podrzędne może się przed nami ukrywać pod postacią zaimka i jednego tylko wyrazu, który wprowadza to zdanie podrzędne. W takim wypadku przecinek jest niezbędny, gdyż mamy do czynienia z pełnoprawnym zdaniem składowym, np.: Już nie wiem, co robić; Zapytaj ją, dlaczego nie; Zastanawiam się tylko, po co to wszystko.
7 Brak przecinka przed imiesłowami przysłówkowymi
To jeden z częstszych błędów interpunkcyjnych, jakie popełniamy. Nie dla wszystkich jeszcze jest jasne, że przed każdym rodzajem imiesłowu przysłówkowego (a więc przed współczesnym, zakończonym na -ąc, a także przed uprzednim, zakończonym na -łszy, -wszy) stawiamy przecinek, np.: Odeszła, zostawiając mnie na środku ulicy; Tkwił w pokoju, pracując zawzięcie; Szli przez las, podśpiewując.
Trzeba też zwrócić uwagę na to, że gdy imiesłów występuje przed czasownikiem, przecinek postawimy po nim, np.: Niewiele myśląc, wzięła się do roboty; Wybierając nasz hotel, trafiasz w dziesiątkę. Jeżeli imiesłów wypada po zaimku który, przecinek postawimy tylko przed tym zaimkiem, nie za nim, np.: Śmieszą mnie reakcje małych dzieci, które nie do końca rozumiejąc, co się do nich mówi, zazwyczaj ze wszystkiego się cieszą.
8 Niedomykanie przecinkiem zdania podrzędnie złożonego
W odniesieniu do poprzedniego akapitu przypomnijmy szkolną zasadę, że przed słowem który zawsze stawiamy przecinek. Nie ma co do tego wątpliwości. Co jednak w sytuacji, gdy słowo to wprowadza nam zdanie podrzędne? Niestety w zdecydowanej większości przypadków na przecinku przed który się kończy, a to za mało, gdyż zdanie składowe trzeba domknąć, np.: Wszyscy ludzie, których pytał, wyrazili tę samą opinię; Prezenty, które daję bliskim, zawsze są przemyślane. Zasada ta dotyczy również zaimka co, np.: To, co ważne, jest niewidoczne dla oczu; Wszystko, co przychodzi mi na myśl, zostało już powiedziane.
Trzeba też wspomnieć, że w przypadku połączeń wyrazowych do którego, na którą, na podstawie którego, podczas której, przed którym, w którym, za pomocą której etc., wprowadzających zdanie składowe, przecinek stawiamy przed całym połączeniem, np.: Wszyscy, z którymi rozmawiał, zgodzili się z nim; To był egzamin, przed którym miałam największą tremę w życiu; Dom, w którym mieszkam, jest najstarszy w okolicy.
9 Przecinek po okoliczniku
Bardzo często się zdarza, że chcemy oddzielać okoliczniki od reszty zdania, zwłaszcza gdy występują na początku (frazy inicjalne), jednak jest to błąd. Wynika on najprawdopodobniej z tego, że frazy okolicznikowe są niekiedy bardzo długie, a im taka fraza dłuższa, tym chętniej skłaniamy się do oddzielania poszczególnych fragmentów przecinkami. Jednak okoliczniki stanowią jedynie części zdań pojedynczych, np.: W związku z powyższym sądzimy, że wprowadzenie zmian w ustawie jest konieczne; Poza tym to nie twoja sprawa; W odniesieniu do frekwencji możemy powiedzieć, że liczba głosów oddanych przez zwolenników wyjścia z UE zagwarantowała im sukces w referendum. Aby rozwiać wszelkie wątpliwości, pozwolimy sobie przytoczyć regułę znajdującą się w Zasadach interpunkcji Stanisława Jodłowskiego:
Podstawową zasadą interpunkcji polskiej przy okoliczniku jest brak jakichkolwiek znaków przestankowych (…). Wynika to stąd, że na ogół okoliczniki pojedyncze mają charakter integralny (całościowy). Okolicznik pozostaje integralny wtedy, gdy jest konieczny dla zrozumiałości struktury oraz tworzy z wyrazem określanym ścisły związek wyrazowy.
Okoliczniki, po których nie postawimy przecinka, to m.in.: bez względu na coś, dzięki czemuś, na skutek czegoś, niezależnie od czegoś, pomimo czegoś, poza tym, w myśl czegoś, w nawiązaniu/odniesieniu do czegoś, w przeciwieństwie do czegoś, w razie/wypadku czegoś, w związku z powyższym, wobec powyższego, w związku z tym, wbrew czemuś, według czegoś, z powodu czegoś, za sprawą czegoś, zgodnie z czymś.
10 Przecinek w utartych zwrotach i frazeologizmach
Krótko, zwięźle i na temat: istnieją w języku polskim takie zwroty, które zawierają w sobie orzeczenie lub spójnik, przed którym zazwyczaj przecinek stawiamy. Jednakże traktowane są one nie jako zdania podrzędne, a jako pojedyncze okoliczniki, np.: kto wie co, leżeć jak ulał (bardzo dobrze), na łeb na szyję (bardzo szybko), robić coś po raz nie wiem który (któryś raz), jak z bicza trzasł, nie wiadomo kiedy, uciec gdzie pieprz rośnie, wiedzieć co w trawie piszczy (znać się na czymś), zrobić jak należy (we właściwy sposób).
11 Brak przecinka przed powtórzonym spójnikiem
O tym, że spójniki pełnią różne funkcje, pisaliśmy już nie raz. Zdarza się, że jeden spójnik pełni w zdaniu tę samą funkcję, i do tego jest jeszcze powtórzony! W takim przypadku przecinek przed tym drugim (i kolejnym) musimy postawić, niestety bardzo rzadko to robimy. Oto przykłady: Pójdziemy do kina lub do teatru, lub na domówkę; W domu mamy kota i psa, i jeszcze rybki; Możemy uczyć się albo u ciebie, albo u mnie. O przecinkach przed spójnikami możecie przeczytać m.in. tu: Przecinek – gdzie go stawiamy?.
Kropka nad i, czyli kiedy jeszcze jej używamy (lub nie)
Wydawałoby się, że kropka, podobnie jak przecinek i średnik, pełni tylko funkcję oddzielającą. Owszem, faktycznie najsilniej oddziela ona zdania, frazy i poszczególne partie tekstu, ale używamy jej jeszcze w innych sytuacjach:
- Służy między innymi do tworzenia skrótów, takich jak ul. (ulica), prof. (profesor), godz. (godzina), etc.
UWAGA! Gdy skrót kończy się ostatnią literą wyrazu, kropki nie stawiamy, np.:
mgr (magister), dr (doktor), mjr (major), wg (według). Stawianie kropki w takich przypadkach to jeden z częstszych błędów interpunkcyjnych, z jakim się borykamy. Jednakże gdy takiego skrótu używamy w przypadku zależnym (czyli każdym innym niż mianownik i wołacz), kropkę postawimy, np.: Nie ma już z nami mjr. Nowaka; W tej sprawie proszę się kontaktować z dr. Zalewskim; O naszym koledze mgr. Cieplińskim można mówić w samych superlatywach.
- Służy do oznaczania liczebników porządkowych, kiedy liczebnik ten moglibyśmy odczytać inaczej, np.: Michał był 1. (pierwszy) na mecie.
Trzeba też pamiętać, że po liczebnikach porządkowych w zapisie dat kropki nie stawiamy, zatem zapiszemy: Zośka obchodzi urodziny 6 grudnia, a nie
Zośka obchodzi urodziny 6. grudnia. To również dość powszechny dziś błąd interpunkcyjny.
- Kropką, a nie pytajnikiem zakończymy także zdania, które zawierają w sobie pytania zależne, czyli uzależnione od zdania głównego – oznajmującego (dlatego właśnie zakończymy je kropką, a nie znakiem zapytania), np.: Chciałabym się w końcu dowiedzieć, gdzie jest słonko, kiedy śpi., Zapytaj, ile to kosztuje.
Błędy interpunkcyjne – kilka słów na koniec
Oj, dużo tego… Ta nasza polska interpunkcja to niełatwa sprawa i my o tym doskonale wiemy. Problemów z nią jest mnóstwo, dlatego zdajemy sobie sprawę, że nie wyczerpaliśmy w tym artykule wszystkich kwestii z nią związanych. Krok po kroku jednak możemy pisać coraz poprawniej i przejrzyściej i tą misją przemierzamy świat! Czy Wam przyświeca w życiu ten sam cel?
