Podmiot i orzeczenie w pigułce
Są niemalże jak papużki nierozłączki. Jedno jest zależne od drugiego – orzeczenie wyraża czynność, a podmiot tej czynności się poddaje bądź ją wykonuje. Czasami zdarza się, że orzeczenie radzi sobie bez podmiotu i występuje w zdaniu samodzielnie. Mało tego – może być jedynym składnikiem zdania! W dzisiejszym tekście postaramy się przybliżyć Wam ten niepozorny, acz fascynujący i kooperatywny duet. Przed Wami podmiot i orzeczenie.
Podmiot i orzeczenie – wstęp
Wiedza na temat podmiotu i orzeczenia jest potrzebna nie tylko po to, aby zrozumieć reguły funkcjonowania języka ojczystego. Jest to także wiedza nieodzowna podczas nauki języków obcych, warto przecież wiedzieć, co wyrażamy poprzez subject i predicate. Orzeczenie to czasownik w formie osobowej, który tworzy zdanie i – tu przypomnijmy regułkę powtarzaną w podstawówce – nie ma zdania bez orzeczenia. Podmiot zaś to wykonawca czynności (może to być osoba, zwierzę, przedmiot, zjawisko, a nawet pojęcie). Podmiot i orzeczenie tworzą związek główny w zdaniu.
Orzeczenie pod lupą
Zacznijmy od przykładów:
Śpi.
Przynosi.
Kąpie się.
Decyduje.
Przytoczone czasowniki są orzeczeniami, ponieważ występują w formie osobowej (konkretnie w trzeciej osobie liczby pojedynczej) i już same przez się tworzą zdanie. Dodajmy, że są to orzeczenia czasownikowe, czyli wyrażone osobową formą dowolnego czasownika. Teraz przyjrzymy się innym zdaniom:
- Marysia jest krawcową.
- Zbyszko został pasowany na rycerza.
Szukanie orzeczenia to w istocie szukanie w zdaniu czasownika w formie osobowej. Jednak kiedy natrafimy na czasowniki być, stać się, zostać, musimy sprawdzić kontekst, w jakim się pojawiają. Najczęściej stanowią bowiem łączniki w orzeczeniu imiennym, czyli orzeczeniu składającym się z dwóch elementów. Tym drugim będzie orzecznik, który wiąże się ściśle z czasownikiem.
Żeby lepiej to przedstawić, skupmy się na wytłuszczonych elementach w przytoczonych powyżej zdaniach: jest krawcową to orzeczenie imienne, składa się z łącznika (jest, czyli odmienionego przez osoby czasownika być) i orzecznika (krawcową). Gdybyśmy nie wzięli pod uwagę kontekstu, w jakim pojawia się czasownik być, zignorowalibyśmy fakt, że Marysia wykonuje zawód krawcowej (nie ma przecież czasownika krawcować).
W drugim przykładzie mamy łącznik został i orzecznik pasowany. To zdanie występuje w stronie biernej – imiesłów przymiotnikowy pasowany informuje nas o rodzaju czynności, jakiej był poddany Zbyszko. (A czy wiecie, co się stało z jeziorem, gdy obszedł je Janek? Jaś obszedł jezioro. Jezioro zostało przez Jasia… Czasowniki nieprzechodnie).
Jak widać, orzeczenie króluje w zdaniu!
Podmiot – podstawowe informacje
Wiemy już, czym jest podmiot. Nie każdy jednak pamięta, że jest kilka rodzajów podmiotów. Oto one:
- gramatyczny (jest to najczęściej rzeczownik w mianowniku):
Przestępca zbiegł z miejsca zdarzenia (kto? przestępca);
- domyślny (nie jest wyrażony bezpośrednio, domyślamy się go na podstawie formy orzeczenia):
Poszli do domu (kto? oni)
- szeregowy (funkcję podmiotu pełni jednocześnie kilka wyrazów, współrzędnych względem siebie):
Jaś i Małgosia zjedli domek z piernika (kto? Jaś i Małgosia);
- logiczny (jest wyrażony rzeczownikiem w dopełniaczu, najczęściej związany z orzeczeniem, w którym mowa jest o przybywaniu, ubywaniu albo braku czegoś):
Zabrakło nam cukru (czego zabrakło? cukru);
Nie ma dziś Kasi (kogo nie ma? Kasi);
- zbiorowy (nie każda gramatyka go wyróżnia; wyrażony jest rzeczownikiem w liczbie pojedynczej oznaczającym jakąś zbiorowość, np. społeczeństwo, armia, klasa):
Rycerstwo polskie dzielnie walczyło pod Grunwaldem.
Podmiot nie warunkuje istnienia zdania. Gdy nie ma go w zdaniu i nie możemy się go domyślić na podstawie formy orzeczenia, mamy do czynienia ze zdaniem bezpodmiotowym: Mdli mnie (nie wiadomo, co mnie mdli); Rosło (nie wiemy co); Strzelano bezustannie (nie wiemy, kto strzelał).
Podmiot i orzeczenie na sam koniec
To, co przedstawiliśmy powyżej, to absolutnie podstawowa wiedza na temat podmiotu i orzeczenia. A swoją drogą – czy jest wśród fanów Polszczyzny jakiś miłośnik językoznawstwa porównawczego, który przybliżyłby nam ciekawostki na temat funkcjonowania omówionych części zdania w innych językach? Czekamy na Wasze komentarze.
