Skrótowce i wszystko, co powinniście o nich wiedzieć
Pisaliśmy już o skrótach, a zatem pora na skrótowce, czyli krótkie formy, za którymi kryją się czasem bardziej, czasem mniej złożone nazwy. W polszczyźnie mamy ich mnóstwo i używamy ich praktycznie codziennie. Warto więc wiedzieć, jak postępować w przypadku ich zapisu czy odmiany. Warto również wiedzieć, czym skrótowce różnią się od skrótów. Gotowi?
Czym są skrótowce?
Skrótowce to inaczej akronimy, powstają z odcięcia części wyrażenia złożonego z dwóch lub więcej słów. Używa się ich w nazwach instytucji, organizacji, partii politycznych czy przedsiębiorstw. Najczęściej składają się z pierwszych liter danej nazwy, jej początkowych głosek lub sylab. Ponadto mogą funkcjonować jako samodzielne wyrazy, co ma znaczenie w przypadku ich charakterystyki gramatycznej, ale o tym później.
Skrótowce – podział
W języku polskim dzielimy je na cztery grupy:
- Literowce, czyli skrótowce literowe, złożone są z pierwszych liter danej nazwy wielowyrazowej. Każdą literę czytamy osobno, na przykład ONZ [wym. o-en-zet] – Organizacja Narodów Zjednoczonych, PKB [wym. pe-ka-be] – produkt krajowy brutto.
- Głoskowce, czyli skrótowce głoskowe, zbudowane są również z pierwszych liter danej nazwy wielowyrazowej, z tą jednak różnicą, że czytane są jako suma głosek, innymi słowy – łącznie. Obejmują zdecydowaną większość skrótowców literowych, w których pojawia się samogłoska, na przykład NIK [wym. nik] – Najwyższa Izba Kontroli, MEN [wym. men] – Ministerstwo Edukacji Narodowej.
- Grupowce, czyli sylabowce, powstały z poszczególnych (najczęściej pierwszych) sylab nazwy, którą rozwijamy. Wymawiane są również jako suma tych głosek, na przykład TORWAR [wym. torwar] – Tor warszawski, Polfa [wym. polfa] – Polska farmacja.
- Skrótowce mieszane, których budowa jest niejednorodna, jak sama nazwa wskazuje – mieszana. Są kombinacją dwóch, a czasem nawet trzech (bardzo rzadko) typów wymienionych powyżej. Mogą występować jako: skrótowce literowo-głoskowe: CBOS [wym. ce-bos] – Centrum Badania Opinii Społecznej, Desa [wym. desa] – Dzieła Sztuki i Antyki; literowo-grupowe: PZKosz [wym. pe-zet-kosz] – Polski Związek Koszykówki, PZMot [wym. pe-zet-mot] – Polski Związek Motorowy; głoskowo-grupowe: Polmos [wym. Polmos] – Polski Monopol Spirytusowy; grupowo-literowo-głoskowe (są to niezwykle rzadkie przypadki): Arged [wym. arged] – Artykuły Gospodarstwa Domowego (rzadsza forma AGD).
Skrótowce – charakterystyka gramatyczna, czyli ich zapis, rodzaj i odmiana
Skrótowce z reguły zapisujemy wielkimi literami i bez kropek. Zdarza się jednak, że w danym akronimie występują spójniki, dwuznaki czy przyimki. W takich przypadkach pojawiają się małe litery, na przykład SPATiF [wym. spatif] – Stowarzyszenie Polskich Artystów Teatru i Filmu, ChUK [wym. chuk] – Choroby Układu Krążenia, RdR [wym. er-de-er] – Ruch dla Rzeczypospolitej. W przypadkach skrótowców grupowych lub mieszanych albo wszystkie litery są wielkie, albo tylko pierwsza. Zależy to od właściciela danej nazwy, np. TORKAT [wym. torkat] – Tor Katowicki, ale Pafawag [wym. pafawag] – Państwowa Fabryka Wagonów.
Liczbę oraz rodzaj skrótowca możemy ustalić na dwa sposoby:
- Poprzez rozwinięcie nazwy i wskazanie w niej wyrazu nadrzędnego, a następnie nadanie akronimowi jego cech gramatycznych, na przykład. PAN – Polska Akademia Nauk. Wyrazem nadrzędnym jest tutaj akademia, zatem skrótowiec będzie miał rodzaj żeński i w takim wypadku pozostanie nieodmieniony (Studia doktoranckie są prowadzone przez 44 instytuty naukowe PAN). Ten sposób stosuje się w starannej polszczyźnie.
- Przez nadanie mu cech gramatycznych według następujących zasad, kierując się wymową (bliższe językowi potocznemu):
- Rodzaj męski – wszystkie skrótowce zakończone w wymowie na spółgłoskę, na przykład. PRL [wym. pe-er-el] – Polska Republika Ludowa, NIK [wym. nik] – Najwyższa Izba Kontroli. Odmieniamy je jak rzeczowniki nieżywotne rodzaju męskiego (np. kontrabas) z dodanymi końcówkami fleksyjnymi, czyli PRL-u, NIK-iem itd..
- Rodzaj żeński – akronimy zakończone w wymowie na nieakcentowane -a, na przykład FIFA [wym. fi-fa] – z fr. Fédération Internationale de Football Association (Międzynarodowa Federacja Piłki Nożnej), Desa. Odmieniane są według tych samych reguł co rzeczownik rodzaju żeńskiego (np. altówka), a więc FIF-ą, DES-y.
- Rodzaj żeński i nijaki – skrótowce zakończone w wymowie na akcentowane -a, na przykład SGH [wym. es-gie-ha] – Szkoła Główna Handlowa, AK [wym. a-ka] – Armia Krajowa. Nie podlegają odmianie.
- Rodzaj nijaki – akronimy zakończone w wymowie na akcentowane -e, -i, -o, -u: PZU [wym. pe-zet-u] – Powszechny Zakład Ubezpieczeń, NBP [wym. en-be-pe] – Narodowy Bank Polski. Ich również nie odmieniamy.
O tym, co sen z powiek spędza, czyli skrótowce PIT oraz VAT
Nie wyobrażaliśmy sobie tego artykułu bez tak ważnych w dzisiejszych czasach skrótowców, z którymi każdy z nas w końcu w swoim życiu się spotyka. Mowa będzie o pieniądzach, a jakże! Zacznijmy od skrótowca VAT, czyli z ang. Value Added Tax. Może on pozostać nieodmieniony, ale jeśli chcemy poddać go deklinacji, postępujemy jak we wspomnianych przykładach PRL czy NIK. Mały problem może pojawić się, gdy przyjdzie nam zapisać VAT w miejscowniku. W innych przypadkach gramatycznych temat zapisujemy wielkimi literami, a końcówkę fleksyjną, po łączniku, małymi literami. W tym przypadku jednak następuje zmiana w temacie, a więc wielka pozostaje tylko pierwsza litera skrótowca, a resztę zapisujemy małymi i bez łącznika, a więc o Vacie.
PIT z kolei to skrótowiec utworzony od ang. Personal Income Tax. Postępujemy z nim analogicznie jak z VAT-em, czyli zapisujemy o Picie (nie mylić z chlebkiem!). A co możemy powiedzieć tym, którzy nie rozliczyli jeszcze podatku dochodowego? Na to odpowie prof. Miodek:
Sam rozliczam co roku PIT, ale na rozliczanie PIT-a przymykam oko. Panuje żywa tendencja do tworzenia biernika równego dopełniaczowi nawet od rzeczowników nieżywotnych. Tak samo, jak możemy wysłać SMS-a, 90 proc. naszych rodaków rozliczy też PIT-a. Nie chcę wyjść na takiego, który w języku polskim na wszystko pozwala, ale mogą oni nie rozliczyć PIT-a, albo nie rozliczyć PIT-u.
Ciekawe przykłady skrótowców
Zdarza się też i tak, że skrótowce zaczynają żyć własnym życiem i stają się odrębnymi wyrazami używanymi w codziennym języku. Tak stało się chociażby z akronimem CPLiA [wym. cepelia] – Centrala Przemysłu Ludowego i Artystycznego. Cepelia to dziś nic innego jak „wyroby naśladujące ludowe rękodzieło”. Innym przykładem jest skrótowiec TIR [wym. tir] – z fr. Transport International Routier, który jako oddzielne słowo funkcjonuje w znaczeniu „duży samochód ciężarowy”. Oba te akronimy są osobnymi rzeczownikami.
Skrótowce, a przede wszystkim ich wymowa oraz odmiana, to dość zaniedbany temat. W szkole w zasadzie się o tym nie mówi, a nam wydaje się, że wszystko o akronimach wiemy, bo przecież „to łatwizna”. Prawda nierzadko okazuje się zgoła inna.
Warto uporządkować sobie wiedzę również na ten temat, ponieważ skrótowców używamy bardzo często i dobrze wiedzieć, jak robić to poprawnie. Podobnie rzecz ma się ze skrótami, o których przeczytać możecie tu: Pisownia skrótów, czyli jak skracać słowa, by nie straciły fasonu. Miłej lektury!
