Melodia mowy – poznaj samogłoski
Wystarczy spróbować wypowiedzieć kilka słów, pomijając samogłoski, żeby szybko docenić ich rolę. Podobnego przedsięwzięcia podjął się Aleksander Wat w legendarnym Dzienniku bez samogłosek. Zrobił to zresztą w określonym celu, bo rugując samogłoski, pozbawił tekst płynności, a tym samym dał wyraz swojemu cierpieniu. Ta literacka operacja jest bardzo symboliczna. Dziś powiemy o tym, dlaczego samogłoski pełnią tak ważną funkcję
Słowo o dźwięku
W codziennej komunikacji nie uświadamiamy sobie procesów, które zachodzą w obrębie naszych narządów mowy. Podobnie jak nie myślimy o tym, dlaczego bije nam serce i w jaki sposób działa nasz mózg.
Tymczasem każde z wypowiedzianych przez nas słów to zjawisko fizyczne: dźwięk. Jego źródłem jest powietrze przechodzące przez narządy mowy, co tym samym wprawia je w drgania. Wytworzone i odpowiednio ukształtowane są potem odbierane przez nasze uszy jako dźwięki.
Najmniejszą fonetyczną realizacją mowy jest głoska, a dział nauki o języku, który się nimi zajmuje, to fonetyka.
Ale skąd biorą się różnice między wypowiadanymi przez nas dźwiękami?
Jak powstają samogłoski?
Zasadniczą różnicę między samogłoskami a spółgłoskami można pojąć już intuicyjnie, wypowiadając na głos po kilka z każdej grupy.
Samogłoski słyszymy jako pojedyncze dźwięki, natomiast w przypadku spółgłosek słychać zawsze więcej niż jedną głoskę.
Różnice w brzmieniu biorą się z kształtu i objętości jamy ustnej, które zmieniają się pod wpływem ruchów języka i warg. Przy wypowiadaniu spółgłosek dochodzi w jamie ustnej do zwarć i szczelin – w przeciwieństwie do artykulacji samogłosek, kiedy powietrze, przechodząc przez jamę ustną, nie natrafia na żadne przeszkody (stąd samogłoski nazywa się również głoskami otwartymi).
Podział głosek
W zależności od przyjętego kryterium podziału istnieją różne metody klasyfikacji głosek. Ale podstawowa ich systematyzacja zakłada podział na dwie grupy: spółgłoski i samogłoski, jeśli za podstawę klasyfikacji weźmiemy stopień zbliżenia narządów mowy.
Samogłoski w języku polskim
Samogłoska to głoska, której jedynym źródłem dźwięku są drgania wiązadeł głosowych, charakteryzująca się brakiem zwarcia lub szczeliny na drodze przepływającego powietrza i zdolnością tworzenia sylaby.
W języku polskim mamy ich osiem:
a, ą, e, ę, i, o, u, y.
Samogłoski ustne i nosowe
Ze względu na położenie podniebienia miękkiego (jego całkowite lub częściowe obniżenie decyduje o przepływie powietrza do jamy ustnej lub nosowej) samogłoski dzielą się na: samogłoski ustne (i, y, e, u, o, a) oraz samogłoski nosowe (ą, ę).
Samogłoski – jasna i ciemna… strona mocy
Samogłoski można podzielić ze względu na ułożenie narządów mowy w trakcie ich wymawiania, czyli na przykład ruch języka w płaszczyźnie pionowej i poziomej. Językoznawcy rozróżniają na tej podstawie samogłoski przednie, środkowe i tylne oraz wysokie, średnie i niskie.
W niektórych klasyfikacjach znajdziecie również podział na samogłoski jasne, do których należą i, e, oraz samogłoski ciemne, wśród których znajdziecie o, u.
Kłopotliwe nosówki
Zaniepokojeni losem samogłosek nosowych niektórzy językoznawcy obawiają się o całkowity ich zanik – Michał Rusinek wzywa nawet do wszczęcia alarmu w tej sprawie. Z kolei inni nie otaczają nosówek aż tak wielką troską w przekonaniu, że ich wyginięcie wcale nam nie grozi.
Obojętnie od przyjętej postawy należy uświadomić sobie jednak różnice pomiędzy ich wymową a ortografią, a ta bywa znacząca – bo nie wszędzie tam, gdzie w zapisie nosówka występuje, czysto się ją wymawia.
Warto również dodać, że skromny zestaw samogłosek nosowych (ą i ę) jest poniekąd zbiorem niekompletnym.
Sprawa jest bowiem dość złożona – właściwie każda samogłoska może zostać unosowiona (np. w wyrazie tramwaj, w którym pojawia się nosowy wariant samogłoski ustnej). Wszystko zależy od kontekstu, bo głoski zwykle nie występują w izolacji, tylko w sąsiedztwie innych, co ma niebagatelny wpływ na ich artykulację.
Poniżej kilka zasad, które pomogą Wam raz na zawsze uporać się z poprawną wymową nosówek:
- ą na końcu wyrazu zachowuje (w mniejszym bądź większym stopniu) swoją nosowość – dlatego mówimy:
idą (nie: idom, ido, idoł),
piszą (nie: piszom, piszo, piszoł),
siedzą (nie: siedzom, siedzo, siedzoł).
I właśnie o ten przypadek tak grzmi Rusinek:
Bijmy na alarm! Zanośmy błaganie! Ojczyznę wolną – a nie wolnoł, wolno czy wolnom – racz nam wrócić, Panie*.
- ę na końcu wyrazu traci swoją nosowość, a co za tym idzie, wymawiamy je jak e. I wcale nie powinniśmy silić się na ę – zwłaszcza że bardzo nosowe w 1. osobie liczby pojedynczej będzie brzmiało sztucznie i pretensjonalnie: idę, chcę, piszę itd. – sami posłuchajcie.
- ą i ę w środku wyrazu zachowują swoją nosowość tylko przed spółgłoskami szczelinowymi: w, f, s, z, sz, ż, ś, ź, ch. W pozostałych przypadkach wymawiamy je jako samogłoski ustne – przy czym:
- ą i ę przed ł i l wymawiamy jak o i e, np. wziął, zaczął,
- w pozostałych przypadkach jako om, on, em, en, np. ząb (zomp), stąd (stont), kąpać (kompać) – tego typu wyrazy wbrew pozorom wcale nie wymagają od nas językowych akrobacji i czystych ą czy ę.
O samogłoskach nosowych pisaliśmy również tutaj:
Kiedy piszemy „ę”?
i jeszcze tu:
Kiedy piszemy „ą”, a kiedy „om”?
Samogłoski – funkcja
Niewątpliwie istnieją słowa bez samogłosek (są to np. z, w), a przy odrobinie wysiłku da się znaleźć i nieco dłuższe tego typu wyrazy, np. psst czy brrr. Mimo to trudno jednak nie przyznać, że to specyficzne i nieliczne przypadki. Ale równie łatwo da się zauważyć, że samogłoski to swoista melodia języka – w końcu na nich opiera się nasza mowa.
- Samogłoski angażują prawą półkulę mózgu, czyli tę odpowiedzialną za myślenie globalne.
- Samogłoski to medium uczuć i emocji (np. O! – wyraz zaskoczenia, Yyy… – może wyrażać wątpliwość, a Aaa! – przerażenie itp.).
- Samogłoski to także ośrodek sylaby (w języku polskim to ZAWSZE samogłoska) i nośnik akcentu (mocniejsze wymówienie jednej z sylab).
- Samogłoski to również pierwsze dźwięki, które wymawiamy w procesie nauki mowy, a niektóre szkoły logopedyczne opierają swoje koncepcje właśnie na samogłoskach.
Uwaga! Warto zwrócić uwagę na wyjątkową rolę samogłoski i, która zmiękcza poprzedzającą spółgłoskę (np. kino, mina), tworzy sylabę (np. ki-no, mi-na) i może sama ją stanowić (np. i-lo-raz, i-glo).
Ola Watowa po opracowaniu pozbawionych samogłosek notatek męża określiła użyte tam słowa jako chropowate, szorstkie i zmiażdżone. Wydaje się to niezwykle trafną diagnozą, bo niewątpliwie ważną rolę samogłosek trudno przecenić czy zignorować.
Klasyfikacja samogłosek – czy okazuje się problematyczna dla internautów?
Podsumowując nasze rozważania, chcielibyśmy zwrócić uwagę na jeszcze jedną kwestię, mianowicie na jakim poziomie utrzymuje się nauka samogłosek u internautów. Z doświadczenia wiemy, że użytkownicy języka polskiego szukają informacji w Sieci, chcąc uzupełnić swoją wiedzę odnośnie do pisowni danych wyrażeń, stąd też często wpisują takie zagadnienia jak: "samogoski", "czy ó jest samogłoską?", "czy ą to samogłoska?", "czy ą jest samogłoską?", "samogłowski", "jakie są samogłoski?", "co to są samogłoski?", "jakie sa samogloski nosowe?", "jakie mamy samogłoski polskie?", "co to samogłoski?", "co to sa samogloski?", "ile jest samogłosek w języku polskim?". Jest to wiedza, z którą ma się do czynienia na początku edukacji, stąd też zapomina się, ile jest samogłosek w polskim alfabecie i jak przedstawia się ich podział. Trudno również dorosłym powiedzieć i objaśnić, co to jest samogłoska, dlatego z pomocą przychodzi nasza strona internetowa, która w łatwy i prosty sposób objaśnia takie niejasności. Wystarczy wpisać na przykład takie hasła: "wszystkie samogłoski przednie", "samogloska", "polskie samogłoski miękkie", "y samogłoska", "samogłoski wszystkie", "co to samogłoska nosowa?", "wyrazy z samogłoskami", "samogłoska a", "funkcja samogłoski i", "czy y jest samogłoską?", "wszystkie samogloski", "czy y to samogłoska?", "samogłoska i".
Oprócz pomocnych artykułów dostępnych na naszej stronie internetowej możliwe jest sprawdzanie błędów w wybranym przez siebie tekście. Program ten wygeneruje tekst z naniesionymi poprawkami błędów gramatycznych, ortograficznych oraz stylistycznych. Na naszej witrynie można znaleźć artykuły, dzięki którym pisownia napewno na pewno, naprawde czy naprawdę stanie się oczywista. Staramy się tworzyć jasne i klarowne treści, które będą zrozumiałe dla każdego odbiorcy.
Często zdarza się, że użytkownicy języka polskiego nie wiedzą, czy zapisać wyrażenie po prostu razem czy osobno lub odrazu pisownia także potrafi przysporzyć wielu problemów. Równie problematyczne w zapisie okazuje się wyrażenie nacodzien. Treści udostępniane przez nas są także pomocne dla uczniów szkół podstawowych. Odwiedzając naszą witrynę, uczniowie dowiedzą się nieco więcej o tym, na jakie pytania odpowiada przydawka, czym jest i jak dzieli się zaimek rzeczowny, a także będą już wiedzieć, czy forma spowrotem spowrotem jest poprawna.
