Stylizacja językowa. Co to takiego?
Dzięki stylizacji językowej nasza wypowiedź może zyskać zupełnie nowe zabarwienie. Zwykle taka praktyka polega na umieszczeniu w tekście alternatywnej odmiany języka. Jakiej? Zazwyczaj do czynienia mamy z językiem historycznym, środowiskowym, pochodzącym z danego gatunku literackiego, nierzadko także ze specyficzną manierą konkretnego twórcy lub utworu. Stylizacja językowa to podstawowa metoda wprowadzenia czytelnika w realia danego środowiska lub określonej epoki. Jeśli chcecie dowiedzieć się więcej na temat stylizacji językowej, zapraszamy do lektury!
Stylizacja językowa
Stylizacja może dotyczyć wszystkich językowych i kompozycyjnych elementów dzieła – może obejmować warstwę foniczną, składniową, morfologiczną i leksykalną, odnosić się do objętości całego utworu lub jego części. Aby móc stwierdzić obecność stylizacji językowej w danym utworze, niezbędna jest możliwość identyfikacji wzorca, a więc klarowność jego pochodzenia. Jakie istnieją rodzaje stylizacji językowej i jak świadomie z nich korzystać?
Archaizacja
Inaczej stylizacja archaizująca. Polega na sięgnięciu po wyrazy, konstrukcje składniowe i związki frazeologiczne, które wyszły z użycia, a są charakterystyczne dla języka danej epoki. Archaizacji towarzyszy intencja przestawienia minionych czasów w realistyczny sposób, tak aby utwór lub jego fragment imitował powstały w konkretnej epoce historycznej. W niektórych przypadkach archaizacja służy także wprowadzeniu do utworu patetycznego lub groteskowego zabarwienia (tak jak w przypadku Trans-Atlantyku Witolda Gombrowicza). Klasycznym przykładem archaizacji jest Trylogia Henryka Sienkiewicza, w której autor odtworzył klimat epoki XVII wieku za pomocą archaizmów składniowych, leksykalnych, fleksyjnych i fonetycznych. Sienkiewicz w listach z 1880 roku opisywał swoje poglądy na temat stylizacji językowej:
Język dawny polega więcej na toku, który ma prawię powagę łaciny, nie zaś na sadzeniu dzikimi archaizmami (…). Żeby dobrze pisać, trzeba znać nie tylko Polaków z XVI i XVII wieku, ale i autorów łacińskich, i przekłady dawniej dokonane, bo na nich kształcili się właśnie nasi i duchem ich się przejęli. Potrzeba też umieć odtworzyć sferę pojęć właściwą współczesnym ludziom, co już jest rzeczą intuicji.
Dialektyzacja
Inaczej stylizacja gwarowa. Polega na celowym zastosowaniu w utworze wykładników konkretnego dialektu. Można więc powiedzieć, że stylizacja gwarowa nie tylko oddaje cechy regionalne, lecz także charakteryzuje bohaterów literackich, wskazując na ich przynależność zarówno do konkretnego regionu, jak i grupy społecznej. Warto także zwrócić uwagę na bogactwo i autentyczność poszczególnych gwar, co bezpośrednio wpływa na to, że dialektyzacja czyni język artystyczny bardziej ekspresyjnym i oryginalnym. Ze stylizacją gwarową mamy do czynienia na przykład w utworze Na skalnym Podhalu Kazimierza Przerwy-Tetmajera.
Stylizacja środowiskowa
Jest rodzajem dialektyzacji, polega bowiem na wprowadzeniu do wypowiedzi przeróżnych form językowych właściwych konkretnym grupom społecznym (często zawodowym lub pokoleniowym). Do stylizacji środowiskowej zalicza się m.in. gwara młodzieżowa, ta z kolei nierzadko zbudowana jest na gwarze przestępczej i miejskiej. Ten typ stylizacji możemy odnaleźć zwykle nie w utworach literackich, ale w mowie codziennej (w przeciwieństwie do dialektyzacji).
Poetyzacja i prozaizacja
Wymienione dwa typy stylizacji językowej stanowią swoje przeciwieństwo. Poetyzacja (inaczej stylizacja poetycka) nadaje cechy poetyckie utworom prozatorskim, co ma za zadanie wzruszać czytelnika. Przeciwny skutek wywołują prozaizmy zastosowane w utworach poetyckich.
Stylizacja biblijna
Ten charakterystyczny typ stylizacji językowej odwołuje się do podniosłego tonu Biblii. Polega na zastosowaniu inwersji, charakterystycznych sentencji, powtórzeń, frazeologii, archaizmów, biblijnej symboliki, charakterystycznego podziału na wersety oraz zdań rozpoczynających się od spójników. Podobnym stylem charakteryzują się Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza.
Indywidualizacja mowy
Jest to typ stylizacji dotyczący wyłącznie wypowiedzi postaci. Kształtuje język bohaterów literackich w na tyle odmienny sposób, że za pomocą ich wypowiedzi czytelnik może scharakteryzować konkretną postać, odkryć jej osobowość i dowiedzieć się o niej niemal wszystkiego, nawet tego, czego autor utworu nie powiedział wprost. Doskonałym przykładem dzieła, w którym zastosowana została indywidualizacja mowy postaci, jest Pan Tadeusz Adama Mickiewicza. Analiza językowa wypowiedzi bohaterów pozwala stworzyć ich charakterystykę. Tak jest na przykład z postacią Sędziego, który jest bohaterem o silnie rozwiniętych umiejętnościach interpersonalnych, przejawiających się umiejętną obserwacją ludzi i skutecznością w podsumowywaniu sytuacji maksymami (jak w przypadku jednej z jego wypowiedzi: Grzeczność wszystkim należy, lecz każdemu inna).
Stylizacja humorystyczna
Stylizacja humorystyczna dzieli się na kilka różnych rodzajów:
- groteska polega na lekceważeniu literackich konwencji, stosowaniu wielu stylów literackich i językowych jednocześnie, konstruowaniu nowych, podkreślających absurdalność opisywanej rzeczywistości wyrazów, jej doskonałym przykładem są dzieła Witolda Gombrowicza,
- pastisz polega na naśladowaniu cudzego stylu,
- parodia również polega na naśladowaniu konkretnego stylu, jednak w celu ośmieszenia dzięki przerysowaniu jego charakterystycznych cech,
- trawestacja, czyli odmiana parodii polegająca na zachowaniu kompozycji utworu, jednak przy całkowitej zmianie jego tonu na znacznie bardziej przyziemny.
Stylizacja językowa – podsumowanie
Stylizacja językowa, jak sami widzicie, polega na naśladowaniu. Styl, do którego odwołuje się dana stylizacja, nazywamy wzorcem stylizacyjnym, który tworzy pewne napięcie ze stylem autora, swoisty kontrast uwypuklający cechy wzorca stylizacji. Warto pamiętać, że pojęcie stylizacji językowej przez różnych twórców i językoznawców bywa różnie interpretowane. Znacie już podstawy, na których można oprzeć dalsze poszukiwania!
?
