Związki wyrazowe – rodzaje, definicja i przykłady
Jakie związki wyrazowe występują w języku polskim? Niebezpieczne? Niekoniecznie! Poznajcie związki wyrazowe – zgody, rządu i przynależności.
Każde zdanie to struktura, której składniki pozostają ze sobą w relacjach. Są to związki wyrazowe różnego typu. Z tego artykułu dowiecie się, co charakteryzuje związki składniowe zgody, rządu i przynależności.
Co to są związki wyrazowe?
Związek wyrazowy (inaczej: składniowy) to takie połączenie wyrazów, w którym jeden z wyrazów jest nadrzędny (określany), a drugi podrzędny (określający). Spójrzcie na przykłady:
- komedia romantyczna – komedia (jaka?) romantyczna,
- płynie jak rzeka – płynie (jak?) jak rzeka,
- nie rozumiem zadania – nie rozumiem (czego?) zadania,
- jestem w domu – jestem (gdzie?) w domu,
- banda łobuzów – banda (kogo? czego?) łobuzów.
W powyższych wyrażeniach jeden wyraz określa drugi, czyli doprecyzowuje szczegóły, podaje dodatkowe informacje. Wyrazy mogą łączyć się ze sobą na różnych zasadach, dlatego wyróżniamy trzy rodzaje związków wyrazowych:
- związek zgody,
- związek rządu,
- związek przynależności.
Związek zgody
W związkach zgody wyraz podrzędny (określający) odmienia się tak samo jak wyraz nadrzędny (określany). Taka relacja łączy rzeczownik z przymiotnikiem w funkcji przydawki. Rzeczownik narzuca formę gramatyczną (przypadek, liczbę i rodzaj) przymiotnikowi. Jeśli odmieniamy rzeczownik, razem z nim odmienia się także przymiotnik. To związek, w którym panuje harmonia: Ty się odmieniasz? To ja razem z tobą. I trzymając się za rękę, oba wyrazy odmieniają się przez wszystkie przypadki.
Przykłady – związek zgody:
- starsza siostra – ten sam przypadek (mianownik), rodzaj (żeński) i liczba (pojedyncza),
- słodkiego życia – ten sam przypadek (dopełniacz), rodzaj (nijaki) i liczba (pojedyncza),
- tatrzańskim krokusom – ten sam przypadek (celownik), rodzaj (niemęskoosobowy) i liczba (mnoga),
- zielonego kosmitę – ten sam przypadek (biernik), rodzaj (męski) i liczba (pojedyncza),
- z małymi dziećmi – ten sam przypadek (narzędnik), rodzaj (niemęskoosobowy) i liczba (mnoga),
- o śpiewających kelnerach – ten sam przypadek (miejscownik), rodzaj (męskoosobowy) i liczba (mnoga),
- o, bogowie olimpijscy! – ten sam przypadek (wołacz), rodzaj (męskoosobowy) i liczba (mnoga).
Związek rządu
W związku rządu sytuacja wygląda inaczej. Wyraz nadrzędny (określany) narzuca wyrazowi podrzędnemu (określającemu) formę gramatyczną. Związek rządu może zachodzić między:
1. Podmiotem i przydawką w dopełniaczu (kogo? czego?):
- mianownik: drużyna (kogo? czego?) koszykarzy
- dopełniacz: drużyny (kogo? czego?) koszykarzy
- celownik: drużynie (kogo? czego?) koszykarzy
- biernik: drużynę (kogo? czego?) koszykarzy
- narzędnik: drużyną (kogo? czego?) koszykarzy
- miejscownik: drużynie (kogo? czego?) koszykarzy
- wołacz: drużyno (kogo? czego?) koszykarzy
Zauważcie, że gdy wyraz nadrzędny (drużyna) świetnie się bawi, odmieniając się przez wszystkie przypadki, jego towarzysz (koszykarze) wciąż pozostaje w tej samej postaci.
2. Orzeczeniem a dopełnieniem:
- bawię się (kim? czym?) lalką
- bawiłem się (kim? czym?) lalką
- będą się bawić (kim? czym?) lalką
- pobawiłabym się (kim? czym?) lalką
- bawcie się (kim? czym?) lalką
Orzeczenie zmienia czas, tryb lub osobę, a dopełnienie niezmiennie trwa w formie narzędnika. Wyraz lalka jest odmienny (jest rzeczownikiem), ale w tej relacji poddaje się wyrazowi nadrzędnemu bawić się. Możemy powiedzieć, że związek rządu to taka toksyczna para, w której jeden z partnerów (wyraz nadrzędny) narzuca swoją wolę drugiemu (wyrazowi podrzędnemu).
Związek przynależności
Związek przynależności charakteryzuje się tym, że wyraz podrzędny (określający) nie jest odmienny. Może to być np. wyrażenie przyimkowe albo nieodmienny przysłówek.
Przykłady – związek przynależności:
- czytam (jak?) powoli,
- obudziłem się (kiedy?) o świcie,
- spacer (gdzie?) po lesie,
- śpiewam (kiedy?) wieczorami,
- (jak?) wyjątkowo głośny,
- pozostanie (gdzie?) w pamięci.
Pozostając przy porównaniach do stosunków międzyludzkich, możemy powiedzieć, że związek przynależności to taka relacja, w której jednemu wyrazowi przestało zależeć, jest mu wszystko jedno i po prostu idzie za swoim towarzyszem.
Związki wyrazowe. Nie zapomnijcie o związku głównym
Związki zgody, rządu i przynależności to związki poboczne. Poza nimi istnieje jeszcze związek główny, który łączy podmiot i orzeczenie.
Przykłady – związek główny:
- Tadeusz tańczy,
- Zosia się kłania,
- Telimena uwodzi,
- Jankiel gra,
- Hrabia rysuje.
Związek główny wyraża informację o osobie i czynności, którą ta osoba wykonuje. Ale to bohaterowie tego artykułu, czyli związki poboczne zgody, rządu i przynależności, umożliwiają nam przekazanie szczegółów i doprecyzowanie wypowiedzi.
